درباره علاقه ما به تفتیش و تجسس در حریم خصوصی افراد/فضولی موقوف

دوشنبه ۸ خرداد ۹۶ شماره ۵۹۸
***
وقایع استان
توی اتوبوس نشسته ام، نور خورشید اریب بر روی صورتم افتاده است. هوا گرم تر از اول صبح شده، دلم می خواهد زودتر به خانه برسم. زیپ کیفم را باز می کنم تا ته مانده بطری آب را سر بکشم درد کلیه هایم باز شروع شده ولی نگاه زن بغلی منصرفم می کند.
دو دختری که پشت سرم نشسته اند بلند بلند حرف می زنند، یکی می گوید: به نظرت خانم روزه بود؟ آن یکی که صدای نازک تری دارد، می گوید: لباش که خوب قرمز بود و با هم می خندند. زن کناری ام می پرسد: روزه ای؟ به کیفم نگاه می کنم زیپش بسته است. آرام می گویم: بله.. می گوید: برای افطار کمی شربت خاک شیر بخور سحر هم اگه تونستی بخور. رنگ به رخسار نداری. درد در پهلوهایم می پیچد، جواب می دهم: باشه، ممنون… از اتوبوس پیاده می شوم جوانی بی پروا سیگار می کشد. از صبح تا همین حالا به خیلی ها گفته ام که روزه ام یا نه، در آسانسور، در محل کار و حتی در پیام های تلگرام، اگر می گفتم که روزه نیستم باید توضیح می دادم چرا و دلم نمی خواست کسی از مشکلی که داشتم باخبر شود، اگر توضیح نمی دادم عده ای محکوم به بی دینی ام می کردند، اگر هم می گفتم روزه ام احساس ناخوشایندی از این دروغ به من دست می داد. به چند نفری گفته ام روزه ام و به تعدادی نیز گفتم که نیستم، جواب خیلی ها را ندادم و می دانم که تا آخر این ماه این سوال را مدام باید جواب بدهم. درد شدت گرفته بطری آب را سر می کشم، نفسم بالا نمی آید کاش زودتر به خانه ام برسم.
هنوز چند روزی از شروع ماه مبارک رمضان نگذشته و بسیاری از مردم مشغول برگزاری آداب و مناسک روزه داری در این ماه هستند. در میان تمام معنویاتی که این ماه بهمراه خود دارد و تمام سفارش ها در امسال از خوردن و آشامیدن و خیلی از موارد اخلاقی دیگر، باز شاهد برخی از رفتارها از سوی مردم در جامعه هستیم. یکی از شایع ترین مسائلی که در این روزها باب می شود این است که هر فردی می خواهد بداند که طرف مقابلش مثلا همسایه، دوست، همکار و یا حتی مسافر کناری اش در تاکسی روزه است یا نه؟ بنابراین این سوال به هر بهانه ای ممکن است مطرح شود. شاید خیلی از ما در وهله اول فکر کنیم که پرسیدن این سوال در این ماه یک امر طبیعی است؛ ولی نکته این است که شخصی که در برابر این سوال قرار می گیرد ممکن است دچار آزردگی شود و برای این حالت علت های مختلفی وجود داشته باشد.
خانم میم که ۴۲ سال دارد یکی از این افراد است، او می گوید: شاید انسان نخواهد علت و مشکل اصلی خود را بازگو کند. ممکن است بیماری علت این مساله باشد، شاید هم فعل و انفعالات هورمونی چرا باید دیگران را در مواجه با سوالی قرار داد که جواب راست و دروغش هر دو آزاردهنده باشد.
وی ادامه می دهد: دلم نمی خواهد توضیح بدهم؛ ولی پنج سال پیش در شرایط جسمی نامطلوبی بودم که منع روزه شده بودم؛ ولی در محل کار حتی نمی توانستم قرص هایم را به موقع استفاده کنم چون روزه بودن جز قوانین اداری مان محسوب می شد.
سعید ۲۱ ساله است و می گوید: این سوال دقیقا پاشنه آشیل فرهنگ ماست جایی که فردیت معنا ندارد. اینکه همسایه من چه اعتقاداتی دارد مادامی که به من و جامعه آسیبی نرساند به من ارتباطی ندارد.
وی اضافه می کند: قطعا آن کسی که به هر دلیلی نمی تواند یا نمی خواهد روزه بگیرد ، با توجه به عرف جامعه در این ماه، رعایت می کند که به روزه خواری در ملاعام دست نزند؛ ولی اینکه مدام مورد سوال قرار بگیرد به نوعی تعرض به حریم شخصی اش است.
سعید ادامه می دهد: در دانشگاه برخی دوستان دین مسیحی دارند ولی من دیده ام که برخی از دانشجوهای دیگر در ماه رمضان به آن ها متلک می گویند در حالیکه شاید همان ها اصلا روزه هم نباشند.
آزیتا که به دلیل شیردهی و ضعف جسمانی روزه نمی گیرد نـیز مـی گوید: از من این سـوال نمی شود، بلکه مستقیم نظردهی می شود؛ مثلا همسایه مان در آسانسور به من پیشنهاد می داد که تحت هیچ شرایطی روزه نگیرم.
وی ادامه می دهد: سرک کشیدن و پرسش هایی از این دست فقط به این ماه ختم نمی شود، برخی عادت دارند که در زندگی دیگران فضولی کنند، سوال هایی مثل ازدواج نکردی؟ بچه دار نشدی؟ بچه ات چیست؟ شوهرت چرا امرزو در را محکم بست؟ این ها سوال هایی است که شخصی است و شاید لازم نباشد از یکدیگر بپرسیم.
سرک کشیدن در زندگی مردم که نمود این روزهایش بیشتر این سوال است « روزه ای؟»، یکی از عادات بد است که در حوزه احترام به حریم شخصی قرار دارد.
چرا اینقدر لاغر شدی؟ لباست رو چند خریدی؟ مامان و بابات هنوز اختلاف دارند؟ برادرت رفت سرکار؟ خواهرت ازدواج کرد یا نه؟ لباس مشکی بهت نمیاد، خیلی چاق شدی و … این ها همه سوال ها و اظهار نظرهایی است که در طی رفتارهای و روابط اجتماعی مان یا از آن ها استفاده می کنیم و یا در معرض شنیدن و پرسششان قرار می گیریم. مواردی که بیشتر در حریم شخصی یک فرد قرار می گیرد.
شناخت و در پی آن رعایت حریم شخصی و احترام به فردیت دیگران مساله ای که در جامعه ما به درستی آموزش داده نشده است. این‌که هر انسانی در انتخاب شیوه و مسیر زندگی خود دارای اختیار است یک اصل مهم فرهنگی است که باید در حقوق فردی به آن اهمیت داده شود. فردیت یکی از نمودهای جامعه مدرن است و در کشور ما که تا چند دهه پیش هنوز بافت قومی و قبیله ای و زندگی های دسته جمعی در یک خانه باب بود کمی غریب به نظر می رسد. بنابراین طبیعی است که هنوز تعریف درستی از فردیت و احترام به آن در جامعه وجود ندارد؛ در اکثر کشورهای دیگر، افراد از کودکی آموزش می‌بینند که یکی از مهم‌ترین آداب اجتماعی سوال ‌نکردن در رابطه با مسائل شخصی دیگری و بیان ‌نکردن نظر خود قبل از درخواست فرد مقابل است و این یکی از اصولی‌ترین نگرش‌های اجتماعی است که هیچ‌کس حق ندارد به حریم شخصی فرد دیگری وارد شود، مگر در صورت خواسته خود فرد. نکته مهم این است که قبل از هرچیز باید به تعریف درستی از حریم شخصی رسید. همانطور که گفته شد حریم خصوصی، مفهومی زاده دنیای مدرن است. در عصر مدرن برای شهروندان یک جامعه، فضایی را در نظر می‌گیرند که به فرد اختصاص دارد و کسی اجازه ورود و دخالت در آن را ندارد.
برای حریم خصوصی انواع مختلفی برمی‌شمرند از جمله حریم خصوصی مادی و معنوی. برای نمونه، فرد می‌تواند داشبورد ماشین‌اش را با رنگ مورد علاقه‌اش رنگ‌آمیزی کند که برمی‌گردد به حریم خصوصی مادی فرد. بخش دیگر به حوزه تفکر و اندیشه فرد ارتباط دارد که آن را حریم خصوصی معنوی می‌نامند.
باور بر این است، بویژه در جوامع غربی، که دیگران اجازه ورود، تفتیش و تجسس در حریم خصوصی افراد را ندارند؛ بحثی که در جامعه ما نیز مطرح است. حریم خصوصی از مصادیق آزادی‌های فردی است که پس از مدرنیته در دنیای غرب مطرح شد و ما نیز تحت تأثیر آن قرار گرفتیم. در مجموع باید گفت در دنیای جدید، برای افراد حریمی در نظر گرفته می‌شود که در آن فردیت فرد و ارزش‌های ذهنی او باید به رسمیت شناخته شود.
ولی مساله عدم تفتیش و تفحص در زندگی مردم نکته ایست که در دین اسلام نیز به آن تاکید شده است. از دیدگاه اسلام تجسس و خبر جویی از اندرون زندگی شخصی مردم جایز نیست و به هیچ کس اجازه داده نشده است که اسرار ولغزش های مردم را افشا کند. ترجمه آیه ۱۲ سوره حجرات بر آن اشاره دارد «ای کسانی که ایمان آورده اید از بسیاری گمان ها درباره دیگران بپرهیزید، به راستی که برخی از گمان ها گناه است». درباره یکدیگر جاسوسی نکنید و بعضی از شما غیبت بعضی نکنند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟»
شاید یادگرفتن برخی مفاهیم نیاز به گذر زمان و البته آموزش و فرهنگ سازی دارد تا کم کم در جامعه نهادینه و به یک عادت تبدیل شود.