روزنامه وقایع استان مرکزی پایگاه رسمی اطلاع رسانی نشریه
چهارشنبه ۲ شهریور ۱۴۰۱ شماره ۱۶۱۱
گفتگو با مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی به مناسبت هفته جهانی مساجد
عادله یوسفی راد: از گذشته تاکنون مساجد نقش بی بدیلی در ترویج فرهنگ، تمدن اسلامی، تربیت و… داشته و همانطور که می دانید در طول تاریخ مساجد روابط بسیار مهمی با بازارها، کتابخانه، عبادت، طبابت، دارالعماره، مدرسه، بهداشت، سیاست، بزرگان، مراجع و روحانیت و… داشته اند.
علت نامگذاری روز جهانی مساجد چیست؟
بیست و یکم اوت هر سال که مصادف با ۳۱ مرداد ماه می باشد روز جهانی مساجد نامگذاری شده است. در سال ۱۳۴۸ مسجدالاقصی که قبله اول مسلمانان جهان شناخته می شود، توسط صهیونیست ها به آتش کشیده شده است. در اسلام مسجدالاقصی به عنوان دومین مسجد مسلمانان به شمار می‌آید که از نظر درجه اهمیت، پس از مسجدالحرام و مسجد‌النبی قرار دارد. از آنجا که مسجدالاقصی قبله اول مسلمانان بوده ونزد آنان از جایگاهی والا برخوردار است، واقعه معراج پیامبر اسلام(ص) و نماز گزاردن دیگر پیامبران به امامت ایشان در مسجدالاقصی موجب شده تا محبوبیت این مکان مقدس نزد مسلمانان دوچندان شود.
مروری بر وضعیت مساجد در ایران
طبق آمارهای سازمان تبلیغات اسلامی و ستاد اقامه نماز ۷۲ هزار مسجد در کشور وجود دارد و این به معنی سرانه یک مسجد به اعضا هر ۱۰۴۱ نفر است، آماری که نسبت به بسیاری از کشورهای اسلامی پایین‌تر می باشد. مساجد کشور در طول ۳۷ سالی که از پیروزی انقلاب می گذرد حدود ۸ / ۲ برابر شده است و از ۲۵ هزار مسجد در سال ۱۳۵۷ به ۷۲ هزار مسجد رسیده است ولی این عدد به اعتقاد کارشناسان با افزایش جمعیت و باتوجه به اهداف انقلاب اسلامی چندان متناسب نبوده و این عدم تناسب زمانی بیشتر خود نشان می کند که تعداد مساجد در ایران را با چند کشور مسلمان مورد مقایسه قرار دهیم.
هم اکنون دو هزار و هفتصد نماز خانه، مسجد و جایگاه و سکوی نماز در خطوط ریلی، جاده ای و بندری کشور دائر است که برای اقامه نماز مسافران طراحی و آماده سازی شده اند.
مسجد جامع، در معماری دوره اسلامی ایران، به مسجدی گفته شده که در هر شهر برای گردهمایی مردم توسط حاکمان شهرها تاسیس گردیده و نمازهای گروهی مهم مانند نماز جمعه و نماز عید در این مکان ها اقامه شده و به همین علت در مقیاس بزرگ‌تر ساخته شده‌است.
مساجد جامع
مسجد جامع عبادتگاه مسلمانان، مکان گردهمایی‌های سیاسی، اجتماعی و آموزشی آنها و مرکزی برای برگزاری مراسم‌های مذهبی است. جامع در لغت به معنای پیوستن اجزا و گرد آمدن است. ترکیب دو واژه مسجد و جامع به صورت «المسجد الجامع» یعنی مسجدی که برای برگزاری نماز و به ویژه نماز جمعه در نظر گرفته شده‌است و اما «مسجد الجامع» را می‌توان مانند: امر و یوم در نظر گرفت. مسجد جامع در مرکز شهر و در واقع در بخش‌های اصلی بنا می‌شود و نباید آن را با مصلی، مسجد کبیر و مسجد اعظم یکی دانست. در واقع مکان روبازی است که در خارج از شهر ساخته شده و نمازهای عید قربان و فطر در آن برگزار می‌شود. مسجد جامع به این خاطر به این نام خوانده می‌شود که محل برپایی نمازهای جمعه بوده و بزرگی و وسعت آن هیچ دخلی در نامش ندارد. در گذشته مساجدی بود که نمازهای جمعه در آن برپا نمی‌شد اما بزرگی و عظمت خاص خود را داشت که به همین خاطر این مساجد پس از مسجد جامع در درجه دوم قرار می‌گرفتند. پیش از ظهور اسلام، اعراب عربستان برای مذاکرات قبیله‌ای، گرد آمدن قبایل، رئیسان و مناسبات دیگر در مکانی به نام سَقیفه گرد می‌آمدند و در مکه به آن «دارالنُدوه» می‌گفتند اما پس از ظهور اسلام، حضرت محمد (ص) مسجدی را پایه‌گذاری کرد که «مسجد النبی» نام گرفت و پس از ورود نو مسلمانان به شهر و افزایش جمعیت، حضرت محمد (ص) اجازه داد مساجد دیگری هم در شهر ساخته شود. پس مسجد النبی، مقر رئیس حکومت و مسجد اصلی بود و دیگر مساجد برای عبادت و تعلیم انتخاب شده‌بودند. احتمال دارد واژه مسجد جماعت برای اولین بار توسط عمر به کار برده شده باشد چرا که روایتی از وی نقل شده که نماز جماعت و مستحبی بر حج عمره و مستحبی برتری دارد و در دوران علی بن ابی طالب نیز به مسجد کوفه، مسجد جامع می‌گفتند و از علی بن ابی طالب هم روایتی است که اعتکاف باید در مسجد جامع برگزار شود، پس احتمالا از همان دوران خلفای راشد برای مسجد اصلی شهر این نام را برگزیدند. در فتوحات اولیه، مساجد را بسیار کوچک و به همان شیوه مسجد النبی می‌ساختند؛ در واقع آنها معتقد بودند هیچ چیز مثل مسجد نمی‌تواند وحدت مسلمانان را حفظ کند. مساجد اولیه با سقفی به وسیله حصیر و چوب پوشانده می شد و دیواری گلی آن را در بر می‌گرفت. به مرور زمان و با گسترش شهرها، مساجد تغییر شکل دادند. معماران ایرانی از خشت و آجر برای ساخت دیوارها و سقف استفاده کردند و ایوان‌ها، طاق‌های چشمه‌ای، جرزها، ستون‌ها و… اضافه شد.
کاربردها
گردهمایی: از کاربردهای اصلی مسجد جامع گرد هم آوردن ساکنان یک شهر برای ارتباط با حاکمان بوده‌است. بر خلاف سایر مسجدها، مسجد جامع تنها محل برگزاری نمازهای روزانه نبوده بلکه بیشتر جایی برای اطلاع‌رسانی حاکمان به مردم بوده‌است.
نماز جمعه: بنابر فقه اسلامی، هر شهر معمولا تنها یک مکان برای برگزاری نمازجمعه دارد و از همین روی مسجدهای جامع که دارای فضای بزرگ‌تر بوده‌اند جایگاه برپایی نماز جمعه هم بوده‌اند.
نماز عید: نمازهای دو عید بزرگ مسلمانان یعنی نماز عید فطر و نماز عید قربان در مسجدهای جامع برپا می‌شده‌است.
مسجد جامع در ایران
در ایران به مسجد جامع، مسجد جمعه و مسجد آدینه هم گفته می‌شود. می‌توان گفت که تمام شهرهای ایران، مسجدی با نام مسجد جامع دارند. از مساجد جامع شهرهای ایران می‌توان به مسجد جامع ابرکوه و مسجد جامع کبیر یزد به لحاظ منحصر به فرد بودن معماری و مسجد جمعه اصفهان به لحاظ سابقه تاریخی (آتشکده زرتشتیان) و منحصر به فرد بودن معماری و مسجد جامع خورموج به لحاظ قدمت و برگزاری انواع مراسم مذهبی و کثرت حضور مسلمانان و عزاداران در مراسم اشاره نمود. مسجد جامع بروجرد نیز بر روی آتشکده باستانی بنا شده است و قدیمی ترین مسجد در غرب ایران است.
مدرسه و مسجد سپهداری اراک
مدرسه و مسجد سپهداری اراک از بناهای باستانی شهر اراک به شمار می آید و از لحاظ تاریخی و مذهبی دارای اهمیت فراوانی می باشد، قدمت این بنا به زمان قاجاریان تعلق دارد و به دستور سپهدار اعظم، حاکم اراک و توسط یوسف خان سپهدار، داماد فتحعلی شاه قاجار بنا شده و مرحوم آیت الله حاج آقا محسن عراقی در توسعه آن نقش به سزایی داشته است. این مسجد، نخست به شکل حوزه علمیه اراک و از مهمترین مراکز برای تحصیل و تدریس مشاهیر و علمای استان مرکزی بوده که آیت الله حائری یزدی در سال ۱۳۳۳ هجری قمری این مدرسه را به یکی از حوزه های علمیه بزرگ کشور تبدیل کرده است. معماری بنا از مدارس عهد صفویه الهام گرفته و دارای بخش های متعددی از جمله مسجد، آب انبار و صحن و حوض سنگی می باشد این بنا دو ورودی و خروجی دارد که یکی به بازار و دیگری به گذر سپهداری ختم می گردد همچنین سبک معماری به کار رفته در ساخت بخش هایی چون گنبد، ایوان، حجره های اطراف و کاشی کاری ها از معماری دوره صفویه نشأت گرفته است. در بنای مدرسه سپهداری چهار ایوان دیده می شود که در میان آنها دو ایوان شمالی و جنوبی رفیع تر و عظیم تر از دو ایوان دیگر هستند در گرداگرد حیاط مدرسه ۲۵ حجره وجود دارد و هر حجره دارای یک ایوان کوچک در جلو و قسمت نشیمن در عقب می باشد، سردر و لچکی این حجره ها با کاشی های خشتی هفت رنگ مزین شده و طرح نقوش آن ها گیاهی و هندسی است همچنین بخش جنوبی مدرسه دارای قسمت های متعددی شامل یک راهرو باریک به عنوان رابط بین مدرسه و چهار سوی بازار، ایوان و گنبد خانه و نیز دو نمازگاه در دو طرف آن که به اجرای مراسم مذهبی و نمازگزاران اختصاص یافته و فضای گنبد خانه مربع شکل بوده و در چهار طرف آن و در ارتفاع حدود ۵ متر، چهار گوشواره بنا شده است. از آنجایی که گوشواره ها به تنهایی برای دوره سازی گنبد اکتفا نمی کنند، معمار چهار درگاهی را به عنوان طاق های کمکی در چهار بخش بین گوشواره ها ایجاد کرده تا کار تبدیل فضای مربع به دایره را آسان نماید.
مسجد سرخ ساوه
ساوه در دوران گذشته در برخورد کلان‌ترین راه‌های کاروانی میان ری قدیم، همدان، اصفهان، قزوین، زنجان، قم و کاشان قرار داشته و در روزگار پارتیان از خانمان‌های مهم میان راهی بود. به روایت کتب تاریخی، ساوه از مناطق اصلی حضور و گسترش دین اسلام و به خصوص شیعه بود که مسجد سرخ ساوه از این آثار به جا مانده است. این بنا به دلیل ظاهر قرمز خود جاذبه خاصی دارد و به همین دلیل به مسجد سرخ نامیده شده است،. این مسجد به دلیل تزئینات و کتیبه‌های قرمز رنگی که در آن تعبیه شده، مسجد قرمز نامیده می‌شود. از جمله با ارزش‌ترین عناصر سازنده این مسجد، محراب مزین شده آن به کتیبه‌های گچ‌بری شده، نقاشی‌های متعدد آن و همچنین مناره آجری این مسجد است. براساس نظرات کارشناسان و کتیبه‌های تاریخی، تاریخ ساخت مسجد به دوره شاه اسماعیل صفوی یا دوران سلجوقیان بازمی‌گردد. همچنین مناره مسجد نیز براساس تاریخ ثبت شده بر روی آن در سال ۴۵۳ هجری قمری ساخته شده است، این مسجد شامل سر در ورودی، صحن، ایوان، گنبدخانه، شبستان، رواق و مناره، ۲ مدرسه قدیمی و جدید و ۱ مسجد تازه ساخت بوده و سر در ورودی این بنا مزین به تزئینات کاشی فیروزه‌ای عصر صفوی‌ست و جدار آن حدود ۶۰ سال پیش سفیدکاری شده است. طاق سر در، مقرنس کاری و در پایین آن، کتیبه‌ای گچ‌بری شده به خط ثلث برجسته نمایان است و بالای درگاه و در سینه سردر، لوح سنگی نصب شده که بر آن فرمانی دیوانی از شاه اسماعیل صفوی نقش بسته است. بخش اصلی گنبد خانه در میانه ۳ رواق و ۱ مقبره قرار دارد و از ۳ جهت، با دری بزرگ و بلند به رواق‌های اطراف باز می‌شود. گنبدخانه‌های دیگر در بالای این رواق قرار دارند که دیدن آن می‌تواند هر چشمی را خیره کند. در میان دیواره‌ها و کتیبه‌های کاشی کرای شده‌ی مسجد نیز می‌توان آیاتی از سوره‌ی نبا و یاسین را مشاهده کرد. تمامی این ظرافت‌ها در واقع اهمیت و ارزش مسجد را بالاتر برده‌اند.
مسجد مس سر دلیجان
قدمت عمارت این مسجد به درستی معلوم نیست ولی به لحاظ آرایه های معماری و ترکیب بندی ساخت به دوره سلجوقیان منسوب شده است. این ابنیه معنوی سال ها متروکه مانده بود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی مرمت و بازسازی شد. بر اساس شواهد موجود، این مسجد دارای ۱۳ گنبد بوده که تنها یک گنبد و عمارت منتسب به آن باقی است و بقیه به دلیل کم توجهی در طول زمان از بین رفته است. گنبد این مسجد بر روی پایه هایی به پهنای بیش از پنج متر قرار گرفته که از درون و بیرون بنا، آجرهای ۲۵ سانتیمتر و در میانه پایه، خشت به کار رفته و بلندی گنبد ۱۴ متر با سه در ورودی در سه سوی مغرب، شمال و شرق است. ساختمان مسجد مس سر به هنگام هجوم افاغنه ویران شد و تا سال های پیش نیز این ساختمان ۵۰۰ متر زیر بنا داشته که بر اثر بی توجهی ویران و تنها ۱۲۴ متر آن باقی است. این ابنیه مذهبی که از آن به زبان محلی مسجد مسر یاد می‌شود در جنوب شهر دلیجان واقع و دارای گنبد بزرگ آجر نماست و در چهار طرف آن چهار شبستان با سبک و سیاق معماری دوره سلجوقیان قرار داشته که به مرور زمان تخریب شد. مصالح اصلی ساخت این مسجد خشت و گل و در برخی قسمت ها آجر بوده و ارتفاع گنبد این مسجد بیش از ۱۴ متر است و به دلیل بلندای آن از فاصله یک کیلومتری قابل رویت است.
مسجد امام حسن (ع) نراق
قدیمی ترین بنا در شهر ساختمان مسجد امام حسن معروف به مسجد پایین می باشد که واقع در محله سفلی نراق است و بنایی کاملا خشتی با تزئینات ساده گچ است. سبک معماری بکار رفته در این بنا نمایانگر بناهای قرون اولیه اسلامی است که به مرور زمان توسعه پیدا کرده است. این مسجد در بین اهالی از قداست خاصی برخوردار است. درخت چناری در حیاط مسجد وجوددارد که به نظر می رسد بیش از ۵۰۰ سال عمر داشته باشد. شهروندان نراقی سال های متمادی است که با نذر و نیاز کردن و خواندن روضه در این مسجد به حوایج دنیوی و اخروی خود می رسند. همچنین تعداد از افراد کهنسال محلی آن را مسجد پایین امام حسن می نامند. از دیدگاه طرح مخصوصی که مسجد نامبرده دارد، پلان آن با هیچ یک از مسجدهای تاریخی استان شباهت ندارد. مسجد بر اساس طرح گنبدخانه(چهارتاق) بنا گردیده و فرم اصلی آن ملحم از آتشکده بوده و شواهدی دال از ایلخانی بودن مسجد است این فضا مربع شکل بوده و در هر کنج آن یک گوشواره ساخته شده و گنبد بر روی آنها سوارگشته است. یک گذر کوتاه ارتباط بین گنبد خانه اول با گنبد خانه میانی را فراهم می نماید. همچنین از طریق یک گذر باریک می توان از گنبدخانه مذکور وارد گنبدخانه سوم شد که دارای یک محراب گچی الحاقی است. تزئینات بنای فوق شامل رسم بندی بسیار ساده پایه گنبدها، استفاده از ترک های زینتی در قسمت داخلی کاسه گنبد که به رسم بندی پایه گنبدها وصل شده اند و سراسر دیوارهای بنا را با آستر گچی پوشانده اند.
مسجد جامع ساوه
مسجد جامع ساوه از جاهای دیدنی استان مرکزی و اولین مساجد ساخته شده در ایران است و می‌توان آثاری از سه دوره تاریخی پیش از اسلام، قرون نخستین اسلام و عصر صفویه را در ساختمان آن مشاهده کرد. این بنا از لحاظ معماری، نقاشی، کاشی‌کاری و نیز تزئینات انجام شده همچون گچ‌بری بسیار ارزشمند است، چرا که در بنای آن می‌توان سه دوره تاریخی ساسانیان، قرون اولیه‌ی اسلامی و همچنین دوران پادشاهی حاکمان صفوی را مشاهده کرد. این مسجد کهن که از جاهای دیدنی ساوه به شمار می‌رود، دارای مساحتی بالغ بر ۴ هزار و ۲۰۰ متر مربع بوده و اثری است باشکوه و بی‌نظیر از هنرنمایی اساتید ایرانی و می‌توان آن را گوهری گرانبها از معماری و تزئینات خاص ایرانی نامید که در صحن، مناره، شبستان‌ها، محراب‌های قدیمی، ایوان‌ها، گنبد، دو محراب از عهد صفوی و دیگر قسمت‌های آن مشاهده کرد. البته نباید از این مسئله غافل شد که به دلیل مرمت‌هایی که در دوران مختلف در مسجد جامع ساوه انجام شده، متاسفانه بنای اولیه تغییرات بسیاری داشته و تقریبا اثری از آن باقی نمانده و آنچه که امروزه شاهد آن هستیم، متفاوت از ساختمان اولیه‌ی مسجد است. از مهمترین ویژگی‌های معماری در این مسجد قدیمی، ساخت آن به وسیله‌ی خشت و گل می باشد درواقع این مسجد به‌طور کامل از خشت و گل ساخته شده و همین امر آن را بنایی بی‌نظیر و منحصربه‌فرد ساخته است. جالب است بدانید که باستان‌شناسان با درنظر گرفتن آثار باقیمانده‌ی تاریخی، از جمله حضور ساختمانی ساخته شده از گل و خشت آن هم به‌صورت متقاطع، که در طرفین ضلع جنوبی مسجد قرار دارد، احتمال می‌دهند که در دوران ایران باستان و در مکان امروزی مسجد، آتشکده‌ای برپا بوده است که پس از ظهور اسلام در ایران و این منطقه از خاک کشور، آن را به مسجد تبدیل کردهاند. در بخش مرکزی و در محل ساختمان صلیبی چشمه پوشی است که سازندگان آن را به شکل هندسی هشت ضلعی مختلف الاضلاع و با دهانه‌ای به مساحت تقریبی ۳۱ مترمربع و ارتفاعی برابر با ۹ متر که روی آن پوشیده نیست، ساخته‌اند. همانگونه که پیش‌تر نیز بیان شد، این مسجد در دوران مختلفی مرمت شده و به شکل امروزی تبدیل شده است. به‌عنوان نمونه می‌توان از گنبدخانه‌ی مسجد نام برد. این گنبدخانه که در ضلع جنوبی ساختمان مسجد قرار دارد، به‌عنوان کهن‌ترین بخش از مسجد شناخته می‌شود و تاریخ ساخت آن متعلق به قرون چهار و پنج هجری است. همچنین تاریخ احداث مناره‌ی مسجد نیز متعلق به قرن ششم هجری است و مورخان تاریخ ساخت ایوان غربی را نیز برابر با قرن هشتم هجری اعلام کردهاند. مناره‌ی مسجد، یکی دیگر از بخش‌های مسجد جامع ساوه است که متعلق به دوران سلجوقی است و این بخش از مسجد، به‌عنوان یکی از آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. مناره با ارتفاعی بالغ بر ۱۴ متر و قطری برابر با ۳ متر و ۵۰۰ سانتیمتر است که سازندگان در داخل آن پله‌هایی به صورت مارپیچ و مزین به نقش‌های متنوع و برجسته تعبیه کردهاند. بخش پایین این مناره‌ی کهن، ساده و بدون هیچ تزئین خاصی است و این در حالی است که هنرمندان ایرانی، بخش بالایی مناره را به نقش‌های آجری زیبا و قابل توجه، مزین کردهاند. مناره‌ی مسجد در زمان احداث به صورت کاملا عمودی و به ارتفاع ۳۰ متر ساخته شده است که به دلیل سیل ایجاد شده از طغیان رودخانه‌ی مزدقان، آسیب دیده و عمود بودن خود را از دست داده است.
مسجد شش ناو تفرش
مسجد تاریخی جامع شش‌ناو تفرش یکی از مهمترین آثار معماری دوره سلجوقیان و از قدیمی‌ترین مساجد کشور است و از جمله دیدنی های استان مرکزی به شمار می‌آید. این مسجد در محله تاریخی «فم» تفرش واقع شده است. علت انتخاب نام شش‌ناو برای مسجد، وجود قناتی در زیر مسجد است که توسط شش عدد ناو در بیرون مسجد و پس از عبور از زیر درخت چناری بزرگ و قدیمی، تقسیم شده و به محله‌های اطراف جریان پیدا می‌کند. قدمت قنات به قرن سوم هجری قمری باز می‌گردد. بنای اولیه‌ی مسجد از آثار دوره‌ی سلجوقی است که در دوره‌های بعد قسمت‌هایی به آن اضافه شده است. این مسجد به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی تفرش، در تاریخ ۱۹ مرداد ۱۳۷۹ با شماره ۲۷۷۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مسجد شش‌ناو به شکل مستطیل و در دو طبقه ساخته شده است و دارای یک شاه‌نشین است که از سه طرف به گذرگاه‌های عمومی راه دارد. این مجموعه از یک مناره‌ی آجری، یک گنبد بزرگ، دو شبستان، ایوان، صحن، قنات و چند حجره و تکیه تشکیل شده است. جلوی در این مسجد قدیمی، یک درخت چنار کهنسال و یک قنات وجود دارد که صفای خاصی به ورودی مسجد داده است. برای ورود به صحن مسجد باید از داخل یک تکیه بزرگ گذشت که حدود ۳۰۰ مترمربع مساحت دارد، دو طبقه است و سقف و ستون‌های چوبی دارد. قدمت این تکیه به دوران قاجار برمی‌گردد. این تکیه که از گذشته در ماه محرم و صفر به عنوان مکانی برای تعزیه‌خوانی مورد استفاده قرار می‌گرفته است، حجره‌هایی برای نشستن تماشاگران دارد و صفه یا سکوی برجسته‌ای در وسط آن قرار گرفته که نمایش تعزیه روی آن اجرا می‌شود. نخل، علم و کتل‌های مراسم عزاداری ماه محرم نیز در این تکیه نگهداری می‌شوند. کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری‌های سقف و دیواره ایوان مسجد، یکی از شاهکارهای مهم معماری سلجوقی در استان مرکزی است. مناره مسجد سه متر قطر و بیست متر ارتفاع دارد که درون آن پلکانی مارپیچ تعبیه شده است. این مناره در شمال غربی مسجد واقع شده و طبق برخی منابع، قدمت آن از قدمت بنای مسجد بیشتر است. این مناره را متعلق به قرن پنجم هجری یعنی اوایل عصر سلجوقی می‌دانند. دیوار آن تماما از آجر ساخته شده و تنها تزیین مناره، کتیبه‌ای آجری بر فراز آن است که به خط کوفی نوشته شده است. متأسفانه جز عبارت «لا اله الا الله» چیزی در کتیبه باقی نمانده و بقیه‌ی حروف از بین رفته‌اند. مقصوره مسجد از بناهای دیگری است که بر فراز آن گنبدی کلاه‌خودی به سبک گنبدهای عصر سلجوقی دیده می‌شود. قاعده گنبد هشت ضلعی و عنقی استوانه‌ای شکلی به ارتفاع ۵ متر و قطر ۱۶ متر دارد. این گنبد با آجرتراش ساخته شده است. در سردر صحن، ایوانی به دهانه‌ی ۵ متر، عمق ۴ متر و ارتفاع ۷ متر وجود دارد که با پوششی از مقرنس گچی تزیین شده است. در پاکار پوشش ایوان، کتیبه‌ای به خط نستعلیق به تاریخ ۱۲۷۷ هجری قمری وجود دارد. در این کتیبه اشاره‌ای به بانی بنـا «محمـــد ابراهیم بن عباس» شده است. همچنین در این مسجد مزار یکی از صحابه‌ی امام حسن عسگری (ع) به نام محمد محدث وجود دارد که در قرن ششم هجری به خاک سپرده شده است. مسجد جامع شش ناو در روزگار قاجار علاوه بر اینکه محل برگزاری نماز جمعه بوده، یکی از حوزه‌های مهم تدریس علوم دینی نیز به شمار می‌رفته است.
۳۴ مسجد استان مرکزی کانون گردشگری مذهبی هستند
مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: ۳ مسجد این استان در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و کانون گردشگری مذهبی استان مرکزی هستند.
مصطفی مرزبان در گفتگو با روزنامه وقایع استان افزود: پیش از این ۲۶ مسجد تاریخی در سطح استان به ثبت ملی رسیده بود که درحال حاضر تعداد مساجد ثبت ملی شده استان به ۳۴ مورد افزایش داشته است.
وی در ادامه افزود: این مساجد در شهرستان‌های آشتیان، اراک، تفرش، خمین، خنداب، دلیجان، زرندیه، ساوه و محلات استقرار دارند.
مرزبان با اشاره به مرمت مساجد تاریخی استان در طول چند سال اخیر گفت: این مساجد جزو آثار شاخص معماری منظر فرهنگی استان محسوب می‌شوند و در راستای حفاظت بهتر این آثار در فهرست آثار ملی با تایید شورای ثبت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ثبت شدند.
مدیر کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی ادامه داد: مساجد تاریخی مرمت شده در سال گذشته شامل: آواربرداری، سبک سازی، بامسازی و اجرای عایق در مسجد و مدرسه سپهداری مجموعه بازار اراک، مرمت بدنه‌ها و جداره‌های صحن مرکزی مسجد اعظم زرندیه، مرمت بدنه‌ها و پاکسازی و بندکشی مسجد انقلاب ساوه، مرمت بام و اجرای کاهگل تعویض آجرهای فرسوده، بند کشی، پاکسازی و تثبیت کتیبه‌های گچی مسجد جامع ساوه، سه مرحله مرمت منبر چوبی مسجد نقوسان تفرش، مرمت بدنه‌های داخلی و پاکسازی و تعویض آجرهای فرسوده، بندکشی و کف سازی با آجر فرش مسجد تاریخی مس سر دلیجان بوده است.
وی قدیمی‌ترین مسجد استان را مسجد جامع در ساوه دانست و اظهار کرد: مسجد تاریخی مسجد جامع ساوه از مهمترین مساجد تاریخی استان است و شبستانهای گلی و مناره ۱۴ متری مسجد جامع ساوه یکی از جالبترین هنرهای معماری در دوره اسلامی است که در بستر تاریخ خود، شاهد رخدادها و دگرگونی‌های متنوعی بوده است و هر سال شمار زیادی گردشگر دارد و باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود تا در کنار سایر داشته‌های تاریخی و طبیعی گردشگری شهرستان شمار بازدیدکنندگان حرفه‌ای از آن بیشتر شود.
مرزبان اضافه کرد: «مسجد سرخ» در شهرستان ساوه نیز از آثار مهم دوره صفویان، مسجد «نوازن» در فراهان، مسجد «امام حسن(ع) نراق و مسجد جامع «بیجگان» در جاسب دلیجان نیز از آثار ثبت ملی مهم استان از مساجد دوره صفویه است که در کنار شمار قابل ملاحظه‌ای از مساجد فاخر و برجسته دوران قاجاریه و پهلوی به عنوان سرمایه‌های مذهبی استان باید توجه ویژه‌ای به آنها شود و کارویژه‌ای فرهنگی، اجتماعی و گردشگری آنها در سایه برنامه‌های جذاب بیش از پیش رونق گیرد.
مدیر کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان مرکزی خاطرنشان کرد: مسجد «مس‌سر» در دلیجان و «شش‌ناو» در تفرش با قدمت دوره سلجوقیان نیز از جاذبه‌های مهم مذهبی استان مرکزی است که به ثبت ملی رسیده و نیاز است که راهبردهای موثر در معرفی و تقویت جایگاه این اماکن نیایشی دینی به عنوان سرمایه‌های فرهنگی استان تقویت شود.
وی عنوان کرد: بیشترین مساجد ثبت ملی شده استان در شهرستان تفرش با که ۸ مسجد تاریخی مستقر است و پس از آن شهرستان‌های اراک با ۷ اثر، ساوه ۴ اثر، آشتیان با دو اثر، خمین یک اثر، خنداب یک اثر، دلیجان یک اثر، محلات دو اثر سکاندار هستند.
مرزبان تاکید کرد: مسجد جامع ساوه در زمره مساجد اولیه طبقه‌بندی شده که الگوی معماری آن شبستانی بوده و در دوران‌های بعد به صورت ۲ ایوانه تغییر ماهیت ساخت داده و تزئینات و اجزای آن در شیوه‌ها و تغییر ادوار مختلف آن را به نگین گردشگری مذهبی استان تبدیل کرده است.
وی بیان کرد: اغلب مساجد استان شیوه معماری محلی منطبق بر سازگاری جغرافیایی و باورها و فرهنگ حاکم در ادوار مختلف دارند و برای مثال مسجد مس‌سر و شش‌ناو در دلیجان و تفرش معماری تک ایوانه دارند و شیوه‌های اجرای گنبد در روی فضای چهار گوش با گوشه‌سازی‌های مختلف و اتصال به مناره تاریخی، تزئینات و کتیبه‌ها راوی آشکاری از هنر دوران سلجوقی را نمایش می‌دهند که تا به امروز گفته‌های زیادی در معماری و هنرهای آن را پاس داشته‌اند.
مرزبان در پایان ادامه داد: حضور آثار تاریخی و طبیعی در نزدیکی مساجد تاریخی استان فرصتی است تا گردشگری مذهبی در سایه برنامه آگاهانه رشد کند برای مثال چنار کهنسال و آب روانی که در کنار مسجد شش ناو تفرش است جذابیت این نیایشگاه زیبا را بیشتر کرده و از این موضوعات برای رونق بیشتر گردشگری مذهبی نباید غافل شد.
