دوشنبه ۲۵ اسفند ۱۳۹۹   شماره ۱۴۰۰

حکایت نسل ها

زهرا حضرتی

ما لعبتکانیم و فلک لعبت باز
از روی حقیقتی نه از روی مجاز
یک چند در این بساط بازی کردیم
رفتیم به صندوق عدم یک یک باز / خیام
عروسک و عروسک ‌گردانی از دیرباز در مشرق زمین علاوه بر سرگرمی، نمودی برای بیان دردها و انتقادات عامه بوده است. بررسی شیوه‌های مختلف عروسک‌گردانی می‌تواند راهکاری برای پی بردن به ریشه‌های مشترک فرهنگ‌ها و ملل باشد. معمولا نمایش های عروسکی را با دو عنوان «سایه بازی» و «خیمه شب بازی» از هم جدا می کنیم. امــا در قدیم این دو نمــایش به دلیل شباهت‌های ظاهری، مجموعه واحدی به‌شمار می‌رفته‌ است و هنوز دانش نظری نمایش، آن دقت را نیافته بود که به هر یک نامی جداگانه بدهد. در سایه بازی، داستان با حرکات چند عروسک که در برابر یک منبع نور، سایه‌هایشان بر پرده می‌افتاد نشان داده می‌شد. اما در خیمه شب بازی، تماشاگر مستقیما عـــروسک‌هــای متحرک با بعد و رنگ را بر صحنه می‌دید و نه سایه‌هایشان را.
نمایش‌های عروسکی معروف ملل
بونراکو در ژاپن، وایانگ کولیت، نمایش عروسکی سایه در اندونزی، کاتپوتلی در ایالت راجستان در شمال غربی هند، رامایانا و مهابهاراتا، دو حماسه بزرگ سانسکریت که نمایش‌های عروسکی اولیه هند عمدتاً به این دو حماسه مربوط می‌شوند.
عروسک‌های سنتی و شناخته شده در دنیا
مبارک و پهلوان کچل در ایران، کاراگُز (قره گوز) در ترکیه، کورو در چین، کاسپرل در آلمان، پانچ و جودی در انگلستان، پولچینلا در ایتالیا، پولشینل و گینیول در فرانسه، پتروشکا در روسیه، ماپاتاکو در رم و…

در ادامه به معرفی نمایش سایه کاراگز در ترکیه می‌پردازیم.
درباره نمایش
نمایش کاراگُز (چشم سیاه) که امروزه اغلب در اعیاد و مراسم خاص مذهبی روی پرده می‌رود یکی از مشهورترین و مهم‌ترین نمایش‌های سنتی ترکیه در تئاتر ترکی- عثمانی و سایه بازی است.
این نمایش با نام karagöz ve Hacivat شناخته می‌شود و به کاراکترهای اصلی نمایش که با هم در تضادند و با بگو مگوهای شیرین خود باعث خنده تماشاچیان می‌شوند اشاره دارد.
روایت ‌های مختلفی درباره زمان و چگونگی ورود سایه بازی به ترکیه وجود دارد، بنا بر معتبرترین روایت سایه بازی یا نمایش سایه در قرن ۱۶ پس از سفر یاووز سلطان سلیم به مصر در سال ۱۵۱۷ وارد آناتولی و امپراتوری عثمانی شده است. ترک‌ها سایه بازی را از مصریان فرا گرفتند و به مرور زمان با خلاقیت خود شیوه و هویت جدیدی به آن بخشیدند.
واقعی بودن یا نبودن شخصیت‌های اصلی هنوز به طور قطع مشخص نشده است اما افسانه‌ای که بر سر زبان مردم است چنین روایت می‌کند: Kambul bâlı Çelebi (کاراگز) و Halil Hacı İvaz (حاجی وات) در دوران سلطان اورهان قاضی، آهنگر و بنای مسجد بورسا بودند. مکالمه‌های طنز و جالبی که میان این دو شخص شکل می‌گرفت باعث می شد کارگران دیگر کار را رها کرده و به صحبت‌های آنان بخندند. این موضوع باعث اختلال در کار ساخت مسجد می‌شود و هنگامی که به گوش شاه می‌رسد آن چنان برآشفته‌اش می‌کند که دستور قتل آنها را می دهد. شاه مدتی بعد از کرده خود پشیمان می‌شود و شخصی به نام شیخ محمد کوشتری (ایرانی و اهل شوشتر) برای تسلی خاطرش عروسک‌هایی مشابه آنها می‌سازد و به نمایش درمی‌آورد. شیخ کوشتری را پیر و خالق کاراگز می‌نامند، امروزه به پرده نمایش کاراگز میدان شیخ کوشتری نیز گفته می‌شود.
ویژگی‌های نمایش کارا گز
– کاراگز عروسک خیمه شب بازی نیست، عروسک خیمه شب بازی سه بعدی است در حالی که کاراگز دو بعدی (تخت) می‌باشد.
– به شخصی که نمایش کاراگز را انجام می‌دهد hayali (خیالی) می‌گویند، خیالی دستیار‌هایی با عناوین: çırak (چیراک) yardak (یارداک)، dayrezen (دایره زن) و sandıkkar (صندوقکار) دارد.
– در این نمایش فیگورهایی از اشیاء،گیاهان، حیوانات و انسان‌ها تهیه شده و بر روی چوبی چسبانده می‌شوند. سپس خیالی نوری را بر روی فیگورها تابانده و با گرداندن آن‌ها مقابل نور باعث انعکاس تصاویر بر روی پرده نمایش سفید رنگ می‌شود.
– این نمایش راوی حکایت‌هایی است که نسل به نسل و زبان به زبان میان مردم چرخیده‌اند و موضوعات آن با توجه به شرایط و نیاز زمان تغییر می‌کند.
– در سایه بازی کاراگز موسیقی عنصری جدایی‌ناپذیر است. موسیقی‌ای که در این نمایش به کار می‌رود شامل آهنگ‌های ترکی عربی، ارمنی، کردی، یهودی، آلبانیایی و قطعاتی از موسیقی غربی مانند والس، پولکا و اپرا می‌باشد.
– کاراگز در سال ۲۰۰۹ در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو به ثبت رسیده است.
– در سال ۲۰۰۷ موزه‌ای با همین عنوان در شهر بورسای ترکیه افتتاح شده است.
شخصیت ‌‌های اصلی نمایش
Karagöz کاراگُز: بی‌سواد، نادان و بی‌پرواست، ظاهر و باطنش یکی است و هرچه در سر دارد بدون فکر کردن بر زبان می‌آورد، شجاع است و معمولا به همین دلیل خود را به دردسر می‌اندازد.
Hacivat حاجی وات: تحصیل کرده، باهوش، خودپسند و کمی حیله‌گر است‌. در صحبت هایش به وفور از کلمات خارجی (به خصوص فارسی و عربی) استفاده می کند که همین باعث می‌شود کاراگز حرف‌های او را اشتباه برداشت کند و تماشاچیان را به خنده وا دارد.
شخصیت ‌های دیگر نمایش
زن، آقا همت یا بابا همت، بکیر دیوانه بی نمک (مست)، افه (قلدر)، Beberuhi کودن، اهل کایسری، اهل فرنگ، عجم (ایرانی) ثروتمند، یهودی(تاجر)، چلبی(میراث خور جوان)، آلبانیایی (باغبان)، عرب، زیبک، ماتیز، تریاکی و …
بخش‌های نمایش
نمایش کاراگز از ۴ بخش تشکیل می‌شود.
۱- مقدمه (ورود): بخش آغاز نمایش
حاجی وات با خواندن یک شعر سماعی (با همراهی موسیقی) وارد صحنه می‌شود .هنگامی که شعرش تمام می‌شود با گفتن «ای مردم» غزل صحنه را می‌خواند. سپس کارا گز وارد می‌شود و بگو مگوها آغاز می‌شود.
۲- محاوره(گفتگو): بخش مکالمه‌ بین کاراگز و حاجی وات. هدف از این بخش شناختن این دو کاراکتر می‌باشد.
۳-فصل(بازی): بخش اصلی نمایش. در این بخش شخصیت‌های جانبی طبق داستان وارد صحنه می‌شوند.
۴- پایان: کوتاه‌ترین بخش نمایش. در این بخش جر و بحث میان کاراگز و حاجی وات بالا می‌گیرد حاجی وات با گفتن« صحنه را ویران کردی بروم به صاحبت خبر بدهم» از صحنه خارج می‌شود. کاراگز هم با تهدید او اطلاعاتی درباره موضوع نمایش بعد می‌دهد، سپس پایان نمایش را اعلام می کند و با عذرخواهی به خاطر کم و‌کاستی‌ها از صحنه خارج می‌شود.

منابع: بهرام بیضایی، نمایش در ایران
سپیده نورایی، مبارک و کاراگز
و سایت‌های turkedebiyatı ,bolgegundem ,istanbulkaragozhacivat , karagoz