یکی از معضـلاتی کـه مدت هاست جامعه ایران را درگیر خود کرده، حضور همیشگی و پررنگ مواد مخدر در بطن جامعه است. موقعیت جغرافیایی ایران و همسایگی اش با کشورهایی که مراکز اصلی تولید مواد مخدر هستند همواره یکی از دلایل مسئولین برای توجیه حجم بالای دسترسی و مصرف مواد مخدر در کشور بوده است. توجیه از این بابت که در سالهای اخیر علاوه بر ماده مخدر تریاک که در زمره دسته بندی توجیهی آقایان قرار می گیرد، افزایش چشمگیر مصرف ماده مخدر ماریجوانا که به طور کامل در داخل کشور کاشت می شود و در دسته تولیدات ملی می گنجد نشان از آن دارد که همجواری با کشورهای افغانستان و پاکستان اگرچه در میزان مصرف مواد مخدر در میان ایرانیان بی تاثیر نیست اما نمی تواند به عنوان دلیلی اصلی بر گرایش مردم به مواد افیونی تلقی شود.
سالانه ایران هزینه های زیادی را به گفته مسئولینش در حیطه مبارزه با مواد مخدر صرف می کند. چه در حوزه نیروی انسانی و کشته شدن مامورین انتظامی در درگیری های مسلحانه با قاچاقچیان مواد مخدر و چه در زمینه هزینه های مالی برای جلوگیری از پخش و تمایل مردم به مصرف، اما با وجود همه این هزینه ها تغییرات مثبتی در کاهش مصرف مواد در جامعه احساس نمی شود. با تغییر سبک زندگی به واسطه پیشرفت تکنولوژی و افزایش آگاهی های محیطی نسبت به وضعیت زندگی در کشورهای دیگر، اکثریت قشر جوان مدام با نوعی سرخوردگی حاصل از مقایسه مواجه است. این مقایسه تا آنجا پیش می رود که حتی در میان صحبت های بیشتر جوانان مهاجرت به کشورهای اطــراف مانند ترکـیه، ارمنستــان، گرجستان و … یک اتفاق مثبت و فرصت خوب برای بهبود کیفیت زندگی قلمداد می شود. این اتفاقات از یک سو و نبود المان های هویت بخش برای جامعه و دست یابی به خود باوری در راستای اهداف مشترک اجتماعی، نوعی انزوای درون گروهی را برای مردم به خصوص جوان ترها ایجاد کرده است. سالهایی شاید نه چندان دور با وجود بهتر نبودن اوضاع اقتصادی و اجتماعی، موضوعات مهمتری برای جمع شدن گروه های اجتماعی کوچک در کنار هم وجود داشت. اگر حتی نتوانیم به این موضوعات عناوینی همچون مهمتر یا پرمعناتر را اطلاق کنیم، حداقل می توان از آنها در مقایسه با محورهای کنونی در میان گروهک های کوچک اجتماعی از عناوینی همچون کم خطر تر یاد کرد. به عنوان مثال دلایل فرهنگی، انگیزه هایی با رنگ و بوی آرمان های اجتماعی، مقوله هنر و حتی بهانه های ورزشی بسیاری از علت های افراد برای جمع شدن در کنار یکدیگر بودند. اما امروز نقطه اشتراک افراد و بهانه در کنار هم بودن بیشتر جمع های کوچک اجتماع مصرف مواد مخدر است. شاید در کنار این موضوع اتفاقات دیگری هم توسط این گروه های کوچک رقم بخورد اما موضوع محوری که فرد را به سوی تشکیل یک جمع کوچک می کشاند تِرند دوست داشتنی این روزهای جامعه یعنی آرام بخش های خطرناک دوست داشتنی هستند.
این امر با یک بررسی میدانی و ساده در میان اقشار مختلف جامعه قابل نتیجه گیریست. شاید روزگاری خانواده مورفین که عمدتا در ماده مخدر تریاک خلاصه می شود متعلق به قشر خاصی با رده سنی بالا بود اما متاسفانه بر خلاف مانوری که در بیشتر محافل بر افزایش مصرف ماریجوانا در میان قشر جوان می شود باید گفت قبح مواد مورفینی مانند تریاک که امروز در قالب های بسیار آسان تری مانند قرص و شربت هم در دسترس عموم قرار دارد برای بیشتر اقشار جامعه ریخته شده است. همین زشتی زدایی از تریاک باعث شده تا فرقی میان تحصیل کرده، ورزشکار، پیر و جوان، مذهبی و غیر مذهبی باقی نماند و متاسفانه این امر رفته رفته به موضوعی عادی و تفریحی طبیعی تبدیل شود.
در راستای بررسی های میدانی گفتگوهای بسیاری را با اقشار مختلف جامعه داشته ام. یکی از معلمان با تردید نسبت به آمارهای ارائه شده توسط برخی سازمان ها مبنی بر مصرف مواد مخدر در میان دانش آموزان، گرایش و آگاهی نسبت به این موضوع را بسیار فراتر از آنچه که ارائه می شود می دانست و می گفت در میان دانش آموزان مقطع دبیرستان که عمدتا نوجوان های شانزده تا هژده ساله هستند میلی نگران کننده در موضوع مواد مخدر وجود دارد. این معلم شاغل در یکی از هنرستان های استان معتقد بود که اگرچه صحبت از آمارهای دو درصدی اعتیاد دانش آموزان کشور به مصرف ماریجوانا وجود دارد اما در واقعیت بیش از نیمی از دانش آموزان یا این ماده را یک بار امتحان کرده اند و یا در جمع هایی حضور داشته اند که این ماده مصرف شده است. به گفته او این موضوع شاید توسط بسیاری از دانش آموزان کتمان شود اما با شکل گیری تعاملی مثبت و اعتمادسازی در راستای آگاهی سازی به دانش آموزان در زمینه خطرات مصرف مواد مخدر، می توان به حقایق تکان دهنده جاری در این نسل دست یافت. ارتباطی که هیچگاه به طور موثر در آموزش و پروش به صورت سیستماتیک شکل نمی گیرد و همواره دانش آموزان خود را در تقابل با سیستم آموزشی می بینند، مگر در مواردی خاص که این اتفاق به صورت موردی توسط برخی معلمان شکل می گیرد.
گفتگو با دانشجویان از دو نسل مختلف اما نه چندان دور از هم نیز نشان می دهد که سالهای گذشته شاید جمعیتی ده درصدی در دانشگاه ها گرایش به مصرف مواد مخدر نشان می دادند اما با یک حضور ساده در میان جمع های دانشجویی امروزی می توان دریافت که تعداد کسانی که تا بحال تجربه مصرف مواد محرک و مخدر را نداشته اند به شدت کاهش یافته است.
آشکارسازی مصرف در محیط های عمومی هم بر هیچکس پوشیده نیست، از دسته های گل کِش نشسته در پارک ها فارغ از جنسیت و سن گرفته تا مصرف موادی مانند هروئین در خودروهای پارک شده در کنار خیابان که نمونه های آن را نگارنده بارها در مقابل بیمارستان امیرکبیر اراک مشاهده کرده است؛ جوانانی که بی محابا در پرایدهای پارک شده در مقابل بیمارستان اقدام به کشیدن مواد می کنند و از هیچ چیز باکی ندارند.
با این توضیحات جایگاه بخش هایی که عناوین مبارز را در خصوص مواد مخـدر یدک می کشند زیر سوال می رود. نیروی انتظامی که هزینه انسانی بسیاری را برای مبارزه با مواد مخدر متحمل می شود و سالانه تعدادی از نیروهایش در درگیری با باندهای قاچاق مبارزه با مواد مخدر به شهادت می رسند، با توجه به کلان بودن قاچاق مواد مخدر دیگر توان و حتی وظیفه چندانی برای فرهنگ سازی برای این مقوله ندارد. اما یکی از بخش هایی که به عنوان شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر شناخته می شود و وظیفه اصلی اش تلاش برای پیشگیری از افزایش مصرف در جامعه است، کارکرد قابل قبولی را در استان مرکزی نداشته است.
همواره در سیستم اداره کشور شوراهای بسیاری شکل می گیرد که عمدتا به برگــزاری جلسه هــای بی نتیجه منتهی می شوند. یکی از این شوراها در استان مرکزی که تنها کار این روزهایش در حوزه وظایفش به ابراز نگرانی و ارائه آمار تبدیل شده، شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر است. در جلسه تیرماه این شورا در استان مرکزی به ریاست ملک حسینی به بهانه روز جهانی مبارزه با مواد مخدر اقدامات این شورا توضیح داده شده است. اقداماتی که بر خلاف باور و اعتقاد دبیر این شورا نمود عینی و حقیقی در جامعه ندارند. ملک حسینی معتقد است برنامه ستاد و شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان مرکزی بر پایه موضوع پیشگیری قرار دارد و بر همین اساس برنامه های فرهنگی و پیشگیری دنبال می شود.
دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان مرکزی در این جلسه گفته است: در حوزه شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر، پنج حوزه شامل حوزه مقابله با عرضه، حوزه فرهنگی و پیشگیری، حوزه درمان و حمایت‌های اجتماعی، حوزه سازمان های مردم نهاد و حوزه قضایی فعال هستند.
این حجم از هماهنگی و تلاش برای مبارزه با وجود مجموعه های زیربط و جلسات پی در پی در مقابل واقعیت جاری در جامعه در خصوص مصرف مواد مخدر شبهات بسیاری را در خصوص کارآمدی این شورا و فعالیت هایش ایجاد می کند و این سوال را در ذهن جامعه به وجود می آورد که چگونه می توان این حجم از امکانات را در اختیار داشت و در نهایت تغییر مثبت عینی برای کاهش گرایش به مصرف مواد مخدر را ایجاد نکرد.