به جای من باش/نگاهی به نقش خانواده در سلامت روان جوانان و نوجوانان

یکشنبه ۲۹ تیر ۱۳۹۷   شماره ۹۵۸

***

مسعوده غلامی /کارشناس سلامت روان مرکز بهداشت شهرستان اراک

***

خانواده سالم و موفق، مجموعه ای است که در آن، همه اعضا موفق هستند و همه مناسبات میان افراد آن روال طبیعی و موفقی دارد. اعضای این خانواده می توانند از قدرت های انسانی خود استفاده کنند. آن ها از این قدرت ها برای مشارکت و تعاون و ارضای نیازهای فردی و جمعی خود استفاده می کنند. خانواده سالم به مانند خاک سالمی است که در آن افراد رشد سالم دارند و انسان ها بــالغ می شوند و نقش مهمی در ترویج استفاده از مهارت های سالم زندگی را دارند. والدینی که فاقد مهارت های مفید زندگی هستند با عدم تامین الگوی مناسب برای فرزندان مشکلاتی را برای آن ها در آینده فراهم می کنند.
جوان و نوجوانی که در محیط خانواده مورد توجه و تاکید قرار بگیرد و از مهر و محبت صادقانه والدین برخوردار گردد، احساس عزت نفس می کند و نسبت به خود نگرشی توام با احترام پیدا می کند و همین احساس باعث می شود که در برقراری ارتباط با دیگران مطمئن تر عمل کند و مسلما باید دانست که همبستگی بالایی بین دریافت محبت از والدین و احساس مالکیت و تعلق به آن ها با سلامت روانی جوانان و نوجوانان وجود دارد. رفتــار و گفتار والدین می بایست الگویی برای فرزندان باشد. فرزندان از والدین خود تقلید می پذیرند و همانندسازی می کنند. بی قراری و آشفتگی پایدار پدر و مادر بر سلامت عاطفی و رشد مهارت های شناختی نوجوانان تأثیر منفی دارد، بنابراین در ابتدا نیاز به سلامت روانی والدین است که در صورت دارا بودن می توانند در جهت ایجاد سلامت روانی فرزندان خود تلاش کنند.
جوانی به دوره ای از زندگی گفته می شود که حد فاصل بین نوجوانی و میانسالی است. اگر چه محدوده سنی نوجوانی با محدوده سنی دوران جوانی متفاوت است؛ ولی خصائص، علائم و ویژگی های آن دوره کم و بیش مشابه، نزدیک و همانند است .

ویژگی ها و خلقیات دوران جوانی و نوجوانی:
۱- استقلال طلبی
یکی از اساسی ترین ویژگی های کودک وابسته بودن اوست. مثلا کودک به پدر و مادر، اطرافیان و حتی آموزگاران خویش وابسته است. اما جوان و نوجوان وابسته خو نیست و از تعلق و وابسته بودن گریزان است. او می خواهد خود بیندیشد، خود تصمیم بگیرد و خود رفتار نماید. با آنکه ممکن است رفتارها و تصمیم های او نادرست باشد؛ اما به دلیل حس استقلال طلبی و خودبسندگی، همه عوارض این گریز از تعلق را می پذیرد و بر پای خویش می ایستد. اگر والدین به دلیل این استقلال طلبی او را همواره به خود واگذار کنند، آنها دچار مشکل می شوند. شاید حتی این خوی مثبت به خلق ناهنجار مبدل گردد. از سویی عدم اعتماد به جوان و نوجوان و با زبان کودکانه با او سخن گفتن و در ریز و درشت امور او دخالت نمودن نه تنها اثر مثبتی بر جای نخواهد گذاشت، بلکه او را عصیان گر و پندگریز خواهد ساخت.
۲- جوان، نوجوان و پرخاشگری
یکی از اساسی ترین خصائص بیولوژیکی جوان و نوجوان در فشار بودن و در نتیجه پرخاشگری اوست. کارکرد سیستم زیستی و التهابات و غرایز مختلف وی به نوعی او را در فشار نشان می دهد و نتیجه طبیعی این در فشاربودن، بروز رفتارهای پرخاشگرایانه می باشد. اگر خوی پرخاشگری او مورد توجه قرار نگیرد و صرفا به پیش زمینه های تعلیمی و تربیتی ارجاع داده شود از این رو زمینه نادیده گرفتن و حتی سرکوب آن فراهم آید، نه تنها جوان رام و مطیع نمی شود، بلکه ممکن است به صورت موقتی نیروهای سرکوب شده پنهان بماند و در موقعیتی دیگر و به صورت ضایعه و فاجعه بروز و ظهور نماید.
۳- جوان و نوجوان احساس خلا می کند
به طور طبیعی جوان مثل کودک مورد توجه نیست و از این رو اطراف خویش را خالی می یابد. چنانکه گفته شد جوان و نوجوان استقلال طلب است و استقلال طلبی ممکن است گاه گاه به احساس خلأ منجر شود.چون خود تصمیم می گیرد، یا می خواهد تصمیم بگیرد و خود رفتار نماید و مقلد و وابسته نباشد احساس خلا به او دست می دهد. این احساس خلا باعث می شود که: الف) خواهان جلب توجه باشد. ب) به همدلی و همراهی میل پیدا نماید.ج) رفتارهای توجه برانگیز را از خویش بروز دهد.

 راهکارهای برقراری ارتباط با جوانان و نوجوانان در خانواده ها:
رابطه عاطفی خانواده با جوان و نوجوان، او را در داشتن تصوری مثبت از خود یاری می کند. از اشتباهات رایج و شایع برخی والدین این است که احساس می کنند که فرزند آن ها صرفا در دوران کودکی به محبت و تبادل عاطفی نیاز دارد و دوره جوانی و نوجوانی را خارج از این مقوله می پندارند. درحالی که آدمی در همه مراحل زندگی، چشم انتظار محبت دیگران است و فرد می تواند این عاطفه و محبت را در هر دوره از زندگی دریافت کند. محبت خانواده به جوان و نوجوان، در او احساس امنیت، اطمینان و اعتماد پدید می آورد و روح سرشار از تکاپو و تمنای وی را سیراب می سازد که نتیجه طبیعی آن احساس تعلق به خانواده است. علاوه بر این، روحیه خوش بینی و مثبت نگری را در نوجوان و جوان پرورش می دهد.
به دلیل ویژگی های جوان و نوجوان و بحران هایی که با آن مواجه هستند، ارتباط با آن ها امری چندان ساده و آسان نیست. منظور از ارتباط سخن گفتن با او یا شنیدن سخن او نیست؛ زیرا سخن گفتن همیشه نشانه ایجاد ارتباط نیست و چه بسا ارتباط یکسویه پدید آورد. بدون شناخت دنیای جوان و نوجوان، این هدف امکان پذیر نیست. از همین رو در این نوشته به خلقیات و بحران های جوان و نوجوان پرداخته می شود تا با آشنایی کامل از روحیات، علائق و انگیزه ها و نیازهای جوان و نوجوان به ارتباط با آنها همت گماشته شود:
۱- درک موقعیت جوان و نوجوان
مهمترین راهکار برای ارتباط با جوان و نوجوان، شناخت و درک و دریافت درست موقعیت اوست. ما همواره به کسی که مشکل ما را جدی نمی انگارد یا رفتار ما را توجیه ناپذیر می شمارد، می گوییم «اگر به جای من بودی چه می کردی؟ » این به جای من بودن یعنی درک موقعیت من که درک موقعیت، خود باعث می شود، رفتارهای فرد را بهتر تحلیل و تبیین نماییم. جوان و نوجوان نیز در موقعیت خاصی زندگی می کند. اگر بخواهیم با جوان و نوجوان صمیمی و مرتبط باشیم و رفتارهای وی را غیر عقلانی قلمداد نکنیم و مدام بر اوخرده نگیریم، باید از دریچه ی دنیای او به قضایا بنگریم .
۲- شناخت نیازهای جوان و نوجوانان و برآورده کردن آن ها
جوان و نوجوان نیازهای متفاوتی دارد. هر یک از نیازهای او به یکی از حوزه های شخصیتی او مــربوط می شود. اگر جوان و نوجوان به محبت احسـاس نیاز می کند، این نشانگر آن است که در حوزه شخصیتی دچار احساس خلأ می باشد.در هر صورت شناخت نیاز جوان و نوجوان و در صورت امکان برآوردن آن نیازها می تواند به ایجاد ارتباط با او مؤثر باشد.
۳- یاری کردن جوان و نوجوان در تعیین اهداف
نکته مهم دیگر در زندگی جوان و نوجوان، داشتن هدف است. باید آن ها را یاری کرد تا برای رشد و پیشرفت، هدف هایی منطقی و قابل قبول را در نظر بگیرند و به آن ها ایمان داشته باشند. جوانان و نوجوانان در صورتی که از هدفی مشخص در زندگی برخوردار باشند، نیروهای شان را در مسیری سازنده که به حصول نتیجه مثبت منجر می شود، به کار می گیرند.
۴- احترام به جوانان و نوجوانان
جوانان ونوجوانان نیاز به تکریم و احترام دارند. آنان باید احساس کنند که در خانواده دارای شأن و موقعیت هستند. یکی از راه های ایجاد این احساس در جوانان و نوجوانان، مشورت کردن با آن ها و دادن مسئولیت به آن هاست. مشورت با آن ها به نوعی موجب ورزیدگی نیروی عقلانی آنان می شود و احساس مقبولیت را در وجودشان، دوچندان می کند. مشورت با آن ها می تواند باب تفاهم میان آنان و بزرگ ترها را بگشاید .
۵- سخن گفتن با جوان و نوجوان
برخی والدین دوست دارند همواره از موضع برتر سخن بگویند. آنان به دلیل کمبودها و یا به دلیل تلقی و دریافت نادرست از مقولاتی چون اقتدار، قاطعیت، مدیریت و …. همیشه در نقش فرمانده ظاهر می شوند و طبیعت جوان و نوجوان ، پذیرنده چنین موضعی نیست. طبیعت آن ها، نیازمند همدلی، هم صدایی، احساس پذیری، عاطفه جویی و البته خردگرایی و چون و چرا کردن است. از این رو هرگز سخن از موضع برتر را با طبیعت خویش هماهنگ نمی یابد و لذا بر والدین لازم است که از این نحوه سخن گفتن پرهیز کنند. کسانی که فقط ایراد می گیرند و تماما نقطه ضعف ها را می بینند و توجهی به نقاط مثبت فرزند خود ندارند، همیشه در مقام انتقاد بر می آیند. همین است که زبان آنان همیشه تلخ و تخریب گر است. البته انتقاد اگر در موضع خویش و عادلانه باشد، کاری بجا و شایسته است؛ اما انتقاد مداوم همواره که نشانگر بدبینی است، نه تنها سازنده و اصلاح گر نیست که بنیادهای ارتباط را ویران می سازد.
۶- شنیدن سخن جوان و نوجوان
جوانان و نوجوانان، خصوصا وقتی که ناراحت و دلگیرند، می خواهند گوش شنوایی باشد که مورد پذیرش قرار گیرند. پذیرش نیز بدین معنا نیست که با احساسات، دیدگاه ها، علائق و خواست های آن ها موافق باشید. بلکه کافی است جوان، نوجوان و موقعیت وی را درک کنید. همین درک موقعیت است که ایجاد رابطه و صمیمت می نماید.گاه برخی برخوردها حتی اگر اثری داشته باشد، موقتی و زودگذر است و آثار تربیتی ماندگار ندارد. اما اگر موقعیت جوان به خوبی درک شود، اجازه حرف زدن و فرصت اندیشیدن در اختیار او نهاده شود و بگذاریم که راحت و آسوده در دل نماید، به دنیای او نزدیک شده، احساسات اش را بهتر درک می نمـاییم و در این شنیدن هــا و درد دل کردن هاست که به راه حل های بهتر خواهیم رسید.

 برای بهتر گوش دادن لازم است:
الف) اندکی تأمل کنیم. بی محابا و با شتاب قضاوت ننماییم. شاید سخن نگفته ای در دل اوست که اگر بشنویم حق را از آن او بدانیم. بنابراین به جای آن که با عتاب و خطاب و تلخی و تندی برخورد کنیم، بهتر است با تأمل و دقت سخن جوان و نوجوان را بشنویم تا به راه حل مؤثرتری دست یابیم.
ب) خشـم، تـرس، احسـاس، عاطفـه و … معانی ای هسـتند کـه در ذات کلمات نهفته انـد. باید به ایـن معانـی توجهـی جدی داشـت. نحوه ی توجـه کردن بـه متکلم در ایجـاد ارتباط مؤثر اسـت. اگـر سـخن او را قطـع کنیـم، یـا بـه او مـدام خیـره شـویم، یـا بـدون توجـه به سـخنان وی مشـغول کار دیگـری گردیـم و یـا بـا مـزه پرانـی او را از ادامـه ی سـخن گفتـن پشـیمان سـازیم، در آن صورت شـنونده خوبی نخواهیـم بود.
ج) نکته مهم تر آن که شنیدن سخن جوان همواره بدین معنا نیست که او با ما سخن بگوید. ما باید به پیام های غیر کلامی او نیز توجه کنیم. گاه رنگ چهره، لحن صدا، حالات بدن، واکنش سریع و … پیام هایی را مخابره می کنند که رساتر از سخن مستقیم است. شنونده خوب باید به این پیام ها نیز توجه داشته باشد.

 راهکارهای عملی در تأمین سلامت روان جوانان و نوجوانان:
– با جوان و نوجوان همواره محترمانه و مؤدبانه برخورد کنید
– بیش از آن که به رفتارهای منفی او توجه کنید، به رفتارهای مثبت وی توجه نشان دهید.
– با جوان و نوجوانی که برای جلب توجه، رفتار منفی از خویش بروز می دهد، بهترین روش عدم توجه به آن رفتار است.
– اگر چه جوان و نوجوان دارای عیوبی است. چشم پوشی از آن و نیز پذیرفتن عیوب ما، در ترمیم عیوب جوان تأثیر گذار است.
– اگر جوان یا نوجوان دارای رفتارهای ناهنجار است، باید آهسته آهسته به تغییر او همت گماشت؛ زیرا ناهنجاری ها یک شبه از بین نمی رود. لکن هیچ گاه نباید از تلاش و امید، ناامید شد
– برای ارتباط با جوان و نوجوان، خوب سخن گفتن، خوب گوش سپردن و ابراز احساس خوب، حتمی و گریز ناپذیر است.
– در مواجهه با جوان و نوجوان باید واقع بینانه عمل کرد و نه آرمانگرایانه.
– تغییر روش های رفتاری والدین ممکن است به تغییر رفتارهای جوان و نوجوان و نهایتاً به ارتباط با او منجر شود.
– همیشه خود را در موقعیت جوان و یا نوجوان قرار دهید و از آن دریچه به دنیای او بنگرید.توجه و تمرکز بر روی نقاط قوت و مثبت او و بیان این موارد منجر به افزایش رفتارهای مثبت و کاهش ضعف ها می شود.