روزنامه وقایع استان مرکزی پایگاه رسمی اطلاع رسانی نشریه
پنجشنبه ۱۸ بهمن ۱۳۹۷ شماره ۱۰۴۰
یوسف نیک فام
***
«وقایع اتفاقیه» از جرایدی است که در دوران قاجاریه منتشر می شده است. این نشریه به صورت هفتگی در سومین سال سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و به دستور «میرزا تقی خان امیرکبیر» در طهران به چاپ می رسیده است. دارالطباعۀ دولتی در دارالخلافه طهران (پایتخت) عهده دار انتشار آن بوده است. شماره نخست آن در روز جمعه پنجم ربیع الثانی سال ۱۲۶۷ هجری قمری (هیجدهم بهمن ۱۲۲۹ خورشیدی و هفتم فوریه ۱۸۵۱ میلادی) در چهار صفحه بدون اشاره به نام وقایع اتفاقیه و با نام «روزنامچه اخبار دارالخلافه تهران» به چاپ رسیده است. امیرکبیر همزمان با نشستن ناصرالدین شاه بر تخت شاهی در شب شنبه ۲۲ ذی قعده ۱۲۶۴ (۲۸ مهر ۱۲۲۷)، بر مسند صدارت عظمی منصوب می شود. انتشار شماره نخست وقایع اتفاقیه در زمانی است که امیرکبیر بیش از ۲ سال است که اصلاحاتش را در کشور آغاز کرده است. او علاوه بر اصلاحات سیاسی در کشور به اصلاحات فرهنگی نیز اهتمام داشته است و انتشار این جریده نمودی از اندیشه های فرهنگی اوست.در صفحه اول شماره نخست آن می خوانیم: «از آنجا که همت حضرت اقدس شاهنشاهی مصروف بر تربیت اهل ایران و استحضار و آگاهی آنها از امورات داخله و وقایع خارجه است لهذا قرار شد که هفته به هفته احکام همایون و اخبار داخله مملکتی و غیره را که در دول دیگر گازت [واژه ای فرانسوی] می نامند در دارالطباعه دولتی زده شود و به کل شهرهای ایران منتشر گردد که اهالی ممالک ایران نیز در هر هفته از احکام دارالخلافه مبارکه و غیره اطلاع حاصل نمایند و از جمله محسنات این گازت یکی آنکه سبب دانایی و بینایی اهالی این دولت علیه است. دیگر اینکه اخبار کاذبه اراجیف که گاهی برخلاف احکام دیوانی و حقیقت حال در بعضی از شهرها و سرحدات ایران پیش از این باعث اشتباه عوام این مملکت می شد، بعد از این به واسطه روزنامچه موقوف خواهد شد و بدین سبب لازم است که کل امنای دولت ایران و حکام ولایات و صاحب منصبان معتبر و رعایای صادق این دولت این روزنامه ها را داشته باشند و بر حسب قرارداد فوق در یوم جمعه پنجم شهر ربیع الثانی آیت ئیل سنه ۱۲۶۷ این کار شروع شد و مباشر این روزنامه ها به هر کس که طالب باشد هفته به هفته خواهد رساند…»
در بالای صفحه اول شمارۀ نخست، تصویری از شیری شمشیر به دست با خورشیدی دیده می شود که در بین دو درخت در دشتی سرسبز قرار گرفته است و عبارت «یا اسدالله الغالب» در بالای آن دیده می شود. متون با خط نستعلیق خوشنویسی شده و با چاپ سنگی و به صورت دو ستونه حروفچینی شده است. در شماره نخست نام نشریه، شماره و زمان انتشار و قیمت و اطلاعات دیگر دیده نمی شود. از شماره دوم این اطلاعات افزوده می شود و علاوه بر آن اطلاعات دیگری نیز دیده می شود:«هر کس در طهران طالب نسخه از این روزنامه باشد در بازار در دکان می رسیدکاظم بلورفروش فروخته می شود. قیمت یک نسخه دو شاهی، سه ماه شش هزار دینار، شش ماه دوازده هزار دینار، یکسال دو تومان و چهارهزار.» از شماره دوم به بعد عبارت «یااسدالله الغالب» از بالای شیروخورشید حذف شده و از آن به بعد عبارت «روزنامه وقایع اتفاقیه به تاریخ…شهر… سال…» در بالای صفحــه اول دیده می شود و دیگر درختان و دشت سرسبز نیز حذف شده و نیم دایره ای دور شیر و خورشید فرا گرفته است. سمت راست نیم دایره عموما نمره(شماره) و محل تهیه روزنامه و سمت چپ نیز قیمت آن درج می شود.
وقایع اتفاقیه، «اخبار داخله محروسه پادشاهی (دارالخلافه طهران و اخبار ولایات)» و «اخبار خارجه» را در هر شماره درج می کند. فریدون آدمیت در کتاب «امیرکبیر ایران» در فصل مجزایی که با نام «دانش و فرهنگ جدید» به اندیشه ها و اقدامات فرهنگی امیرکبیر می پردازد در بخش هیجدهم کتاب در ده صفحه به چگونگی انتشار وقایع اتفاقیه اشاراتی کرده است. آدمیت عوامل و اعضای تحریریه این جریده را نیز معرفی می کند. مدیر روزنامه حاجی میرزا جبار ناظم المهام کنسول سابق ایران در بغداد، مباشر روزنامه ادوارد برجیس انگلیسی و نویسنده آن عبدالله ترجمه نویس. روزنامه در مطبعۀ حاجی عبدالمحمد استاد مطبعه چی چاپ می شده و امیر خودش، هیچ مطلب یا مقاله ای ننوشته و تنها افکار او در مندرجات روزنامه منعکس بوده است. این جریده اغلب اخبار و رویدادهای دارالخلافه، دربار شاهی، عزل و نصب ها، اعطای مقام ها و امتیازات و ولایات کشور و رویدادهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی برخی از کشورها مانند انگلستان و فرانسه را پوشش می داده است.
تا شماره شانزده روزهاى جمعه و از آن به بعد روزهاى پنجشنبه در چهار یا شش، گاهى در هشت و به ندرت در دوازده صفحه منتشــر مى شد.
این روزنامه جمعا ۴۷۱ شماره منتشر شد که ۴۰ شماره آن در عهد صدارت امیرکبیر بود، در چهل و یکمین شماره آن فرمان عزل امیر از صدارت درج شده است: «سرکار اعلیحضرت قوى شوکت شاهنشاهى به اقتضاى راى جهان آراى ملوکانه صلاح و حرفه ملک و دولت و خیر و ثواب امور سلطنت را در این معنى ملاحظه فرمودند که میرزا تقى خان را از پیشکارى دربار همایون و مداخله در امور داخله و خارجه و منصب امارت نظام و لقب اتابکى و غیره ذلک و کل اشغال و مناصبى که به او محول بود به کلى خلع و معزول فرمایند.»
ناصرالدین شاه امیرکبیر را در روز چهارشنبه بیست و پنجم محرم ۱۲۶۷ از صدراعظمی معزول می کند. در صفحۀ نخست شماره چهل و دوم هفته نامه وقایع اتفاقیه چاپ شده در روز پنجشنبه بیستم و ششم محرم الحرام ۱۲۶۸ قمری، درباره خلع امیرکبیر از کلیۀ مشاغل دولتی آمده است: «سرکار اعلیحضرت قوی شوکت شاهنشاهی به اقتضای رأی جهان آرای ملوکانه صلاح و صرفه ملک و دولت و خیر و ثواب امور سلطنت را در این معنی ملاحظه فرمودند که میرزا تقی را از پیشکاری دربار همایون و مداخله در امور داخله و خارجه و منصب امارت نظام و لقب اتابکی و غیرذلک و کل اشغال و مناصبی که به او محوّل بود به کلی خلع و معزول فرمایند. لهذا در روز چهارشنبه بیست و پنجم این ماه حکم از مصدر سلطنت عظمی به همین صراحت شرف صدور و نفاذ [جریان] یافت و او بر حسب امر قدر قدرت همایون از تمامی امور و مشاغل معزول و مسلوب الاختیار گردید و چون مراتب لیاقت و شایستگی جناب جلالت مآب کفالت و کفایت انتساب مقرب الخاقان اتمه الدوله العلیه العالیه که در اصالت و نجابت و بایستگی از اکفا [رقیبان] ممتاز و [ناخوانا] از جمله معتبرین و معتمدین حضرت و دولتخواهان دولت جاوید آیت اند به رجوع این مهم خطیر در پیشگاه نظر انور اقدس همایون ظاهر و [ناخوانا] آمد لهذا جناب معزی الیه را از سلک تمامی چاکران دربار همایون انتخاب فرموده به تفویض منصب جلیل و شغل نبیل صدارت عظمی مخصوص و به اکتساب یک ثوب جبۀ شمسه مرصع مکلل به الماس و یاقوت آبی از جامه خانه خاص از ملبوس تن مبارک مخلع فرمودند که به اصابت رأی و حسن تدبیر و بذل و جهد موفور به امور جمهور خلایق وارسی نمایند و حسب المقرر بر سند صدارت عظمی متمکن گردیده به لوازم منصب جلیل قیام و اقدم نمودند…»
در توطئه ای از پیش آماده شده شاید نخستین دروغگویی در نشریات با درج خبری در صفحه نخست و دوم شماره پنجاه هفته نامه وقایع اتفاقیه چاپ شده در روز پنجشنبه بیست و سوم ربیع الاول ۱۲۶۸ قمری درج شده است. درباره سرنوشت و سرانجام تلخ امیرکبیر چنین آمده است: «سابقا نوکر و رعیت ایران به واسطۀ سوء خلق و بدزبانی و بی حرمتی میرزاتقی خان در کمال دلسردی راه می رفتند و چــون به قدر امکان از حق نوکر کم می کــرد و به طریق بدعت بر رعیت می افزود نزدیک به آن شده بود که اهل ایران از دولت خود مأیوس شوند و کار به جایی رسیده بود که اگر اعلیحضرت پادشاهی در ماده کسی بذل مـــرحمتی می فرمودند میرزاتقی خان به تدریج برای آن شخص بهانه جویی می کرد و در مقام آزار او برمی آمد. اما از روزی که اعلیحضرت قدر قدرت پادشاهی به اقتضای مصلحت و حکمت دولت و ملاحظۀ حال نوکر و رعیت جناب جلالت مآب قواماً للدولت السنیه نظاماً للشوکت البهیه اعتمادالدوله العلیه صدراعظم را به انتظام مهام دولت مأمور فرموده اند جمع نوکر و رعیت از حسن سلوک و رفتار ایشان راضی و خشنود هستند و اعیان و اشراف در خانه و ولایات ایران نفر به نفر دسته به دسته در کمال امیدواری و خوشحالی به حضور همایون پادشاهی می روند و به هر که بذل مرحمتی از جانب اعلیحضرت شاهنشاهی می شود جناب جلالت مآب صدراعظم دو برابر آن به آن شخص لطف و مهربانی می کنند و مردم را همه به خدمت پادشاه ترغیب می کنند و خدمت و قابلیت مردم را در پیشگاه حضور اقدس همایون پادشاهی تعریف و توصیف می نمایند. کسانی که با میرزاتقی خان حساب و معامله داشتند به جهت تفریغ حساب خودشان به اجازه و نوشته مرخصی اولیای دولت علیه روانۀ فین شده بودند از قراری که آن آدمها مذکور داشتند و خود میرزاتقی خان هم کاغذ به خط خودش نوشته بود این روزها به شدت ناخوش است. غلامی از غلامان عالیجاه جلیل خان یوزباشی هم که شب یکشنبه نوزدهم این ماه از فین وارد دارالخلافه شد مذکور داشت که احوال خوشی ندارد صورت و پایش تا زانو ورم کـــرده است. موافق این اخبـار چنان معلوم می شود که خیلی ناخوش باشد و می گویند از زیادی جُبن و احتیاطی که دارد قبول مداوا هم نمی کند و هیچ طبیبی را بر خود راه نمی دهد.»
در صفحه نخست پنجاه و دومین شمارۀ هفته نامه وقایع اتفاقیه چاپ شده در روز پنجشنبه ششم ربیع الثانی ۱۲۶۸ قمری، درباره درگذشت امیرکبیر چنین خبری درج شده است «میرزاتقی خان که سابقاً امیرنظام و شخص اول این دولت بود در شب شنبه هیجدهم ماه ربیع الاول در کاشان وفات یافته است.»
در وقایع اتفاقیه پیش از این اخباری مبنی بر عزل امیرکبیر از صدارت و مقامهای دیگر درج شده و حتی اشارتی نیز بر بیماری او و ورم کردن صورت و پایش تا زانو شده بود. در این شماره خبر درگذشت و فوت او آمده است بدون اشاره به چگونگی مرگش.
شماره ۴۷۱ آخرین شماره ای است که این جریده با نام «وقایع اتفاقیه» چاپ و منتشر شد و پس از آن با نام «روزنامه دولت علیه ایران» انتشارش ادامه می یابد. بدین ترتیب از شماره ۴۷۲ روزنامه دولت علیه ایران در تاریخ ۵ صفر ۱۲۷۷ هجری قمری به چاپ می رسد. نکته جالب در آخرین شماره روزنامه وقایع اتفاقیه آن است که نخستین تصویر منتشر شده در جراید ایران در همین شماره درج شده است. دو تصویر سیاه و سفید در آن دیده می شود. نخستین تصویر در صفحه دوم، صحنه شکارگاه ییلاق امّامه است. ناصرالدین شاه به همراه عده ای از نوکران و خدم و حشم در کنار درخت و نهری به سمت چند شکار نشانه رفته است. دومین تصویر نیز در صفحه پنجم درباره یک مجلس تعزیه در ماه محرم در یکی از روستاهای خمسه [نام قدیم زنجان در زمان قاجاریه] است و به سرنگون شدن کودکی پنج ساله از ارتفاعی سی ذرعی و نجات یافتنش پرداخته است.
اخبار و رویدادهای ولایات عراق عجم در این جریده دیده می شود. سلطان آباد(اراک) نیز که در آن زمان یکی از ولایات عراق عجم بوده از نگاه خبرنگاران ناشناخته آن دور نبوده است و خوشبختانه در بخش ولایات، اخباری از این ولایت تازه تأسیس قاجاری دیده می شود.
اگرچه اغلب اخبار و رویدادهایی که درباره سلطان آباد در این جریده نگاشته شده بیشتر مربوط به حاکمان ولایت و شخصیت های سیاسی و حکومتی است با این حال می توان به برخی رفتارهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مردم آن نیز تا حدودی پی برد.
این جریده اهمیت بسیاری برای پژوهشگران تاریخی و دیگر علاقه مندان تاریخ اراک در زمانه پادشاهی ناصرالدین شاه دارد و می تواند مرجع و منبع مهمی درباره تاریخ و زمانه آن دوران و رویدادهای ولایت سلطان آباد باشد. نگارنده برای نخستین بار به بازخوانی وقایع سلطان آباد در وقایع اتفاقیه به ترتیب تاریخ انتشار و به صورت پاورقی در روزنامه وقایع استان پرداخت.
