بلای جان هوای اراک

سه شنبه ۶ اردیبهشت ۱۴۰۱  شماره ۱۵۴۸

علی ناهیدی نژاد

قصه پرغصه آلودگی ‌هوا در اراک، جنبه‌های مختلفی دارد که نیازمند بحث و بررسی اند و یکی از جنبه‌های آن آگاهی عمومی درخصوص منابع آلاینده و ماهیت آن‌هاست. شاید به دفعات دیده باشید که عامل اصلی آلودگی هوای اراک در هفته‌ها و ماه‌های مختلف، ذراتPM 2.5 عنوان شده است؛ اما به طور کلی این ذراتِ بلای جان هوای اراک چه هستند و چه تاثیراتی بر سلامت مــا و محیط زیست دارند؟
به طور کلی PM به Particulate Matter یا ذرات معلق اطلاق می‌شود و این اطلاق بیانگر مخلوطی از ذرات جامد یا ریز قطرات مایعی است که در هوا یافت می‌شوند.
بخشی از ذرات چون گردوغبار، دوده یا دود به قدری بزرگ یا تیره هستند که با چشم غیرمسلح و در حالت معمول دیده شوند و برخی از آنها به قدری کوچک اند که تنها میکروسکوپ‌ها آن ‌هم از نوع الکترونی قادر به ثبت وجود آن‌ها هستند.
ذرات معلق شامل دو دسته کلی می‌شوند:
الف) ذرات قابل استنشاقی که عموما قطر ۱۰ میکرومتر یا کوچک‌تر دارند و با عنوان PM 10 بر نمایشگر‌ها ظاهر می‌شوند.
ب) ذرات ریز قابل استنشاقی که عموما قطر ۲٫۵ میکرومتر یا کوچک‌تر دارند و با عنوان PM 2.5 در خبرها به دیده ما می‌رسند.
برای تصور اینکه ۲٫۵ میکرومتر چقدر کوچک است، یک تار موی سر را در نظر بگیرید؛ به طور متوسط حدود ۷۰ میکرومتر قطر دارد؛ حال ذرات کوچک‌تر از ۲٫۵ میکرون تقریبا ۳۰ بار کوچک‌تر از قطر یک تار موی سر انسان هستند!
منابع ایجاد کننده ذرات معلق بسیار متنوع هستند و نیز صدها ماده شیمیایی مختلف می‌توانند چنین ذراتی را ایجاد کنند.
بخشی از این ذرات به‌طور مستقیم از منابع ایجاد کننده آلودگی نظیر کارگاه‌های ساختمانی بزرگ، معادن، جاده‌های آسفالت نشده، اراضی بیابانی و مناطق مستعد خیزش آلودگی با وزش باد مثل بسترهای خشک تالاب‌ها یا دریاچه ها، دودکش‌های صنایع آلاینده و خروجی اگزوز خودروها یا حتـی آتش سوزی‌ها بر می‌خیزند و بخشی نیز در پی فعل و انفعالاتی چون واکنش‌های پیچیده مواد شیمیایی موجود در هوا نظیر دی اکسید گوگرد و اکسیدهای نیتروژنِ برخاسته از برخی منابع اولیه‌ای که ذکر شد، ایجاد و نتیجه می‌شوند.
ذرات معلق همان‌طور که در ابتدا آمد، حاوی جامدهای میکروسکوپی یا ریز قطرات مایعی هستند که آن‌قدر کوچک اند که می‌توانند در پی استنشاق، مشکلات جدی برای سلامت ما ایجاد کنند. ذراتی که قطر ۱۰ میکرومتر و کوچک‌تر دارند، می‌توانند به اعماق ریه‌ها نفوذ کنند و برخی حتی می‌توانند وارد جریان خون شوند!
در این میان، ذرات ریز با قطر کوچک‌تر از ۲٫۵ میکرون، بزرگترین خطرات را برای سلامتی با خود به همراه دارند.
ذرات کوچک‌تر از ۲٫۵ میکرون که اصطلاحــا Fine Particles نیز خوانده می‌شوند، بیشترین تاثیر را بر کاهش دید افقی در نقاط مختلف دارند. قرار گرفتن در معرض ذرات معلق، می‌تواند منجر به مرگ‌های زودرس در اثر بیماری‌های قلبی و ریوی، ضربان نامنظم قلب، تشدید آسم، کاهش عملکرد ریه، علائم تنفسی چون تحریک و سوزش راه‌های هوایی، سرفه و مشکل در تنفس و… شود. افرادی که مشکلات و بیماری‌های قلبی و ریوی دارند، کودکان و افراد مسن با احتمال بیشتری در صورت قرار گرفتن در معرض ذرات معلق با مشکلات ناشی از آن مواجه خواهند شد. از آسیب‌های زیست محیطی ذرات معلق می‌توان به جابه‌جایی آن‌ها با باد و نشستن بر روی زمین‌ها و اماکن مختلف و نیز بر سطح آب اشاره کرد. بسته به ترکیب شیمیایی آلاینده‌ها، اسیدی کردن آب در دریاچه ها و جوی‌ها و رودخانه‌ها، کاهش مواد مغذی در زمین‌ها، آسیب به جنگل‌ها و محصولات زراعی، تاثیر بر تنوع زیستی اکوسیستم‌ها و شرکت در شکل‌گیری و تشدید اثرات باران اسیدی را می‌توان جزیی از آثار مخرب این ذرات آلاینده توصیف نمود. ذرات معلق می‌توانند بر آثار فرهنگی سنگی حائز اهمیت چون مجسمه‌ها، بقعه‌ها و آثار تاریخی اثرات نامطلوب برجای گذارند. تمامی موارد فوق حکایت‌گر اولا اهمیت آگاهی از ماهیت آلودگی‌ها و ثانیا ضرورت آگاهی از میزان غلظت لحظه‌ای آنها در هوا برای تمامی شهروندان است به گونه‌ای که غالب شهروندان برای مثال با آگاهی از وجود سامانه یا سایت پایش کیفیت هوا، پیش از فعالیت در خارج از منازل و ساختمان‌ها از کیفیت هوا مطلع شوند که این دو مسأله پیش‌نیاز مهمی یعنی وجود تجهیزات استاندارد پایش کیفیت هوا آن‌هم در مناطق مختلف شهر با داده‌های برخط دارد. درحالی که داده‌های برخی ایستگاه‌های پایش کیفیت هوای کلانشهر اراک در سامانه پایش کیفی هوای کشور وجود دارد اما داده‌های برخی ایستگاه‌هایی که در گذشته افتتاح شده‌اند، مثل ایستگاه‌های دانشگاه فرهنگیان (شهرک قائم)، دانشگاه اراک(سردشت) و دانشگاه علوم پزشکی (کوی مسکن) در دسترس عموم مردم اراک نیست و ضروری است در این زمینه، مسئولان استان اقدامات مقتضی انجام دهند.
قانون هوای پاک که در سال ۱۳۹۶ به تصویب و تایید نهایی رسیده‌است نیز نکته قابل توجهی در زمینه پایش کیفیت هوا دارد و در آن از اعلام افزایش غلظت آلاینده‌ها از سوی وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی در کنار اعلام پایداری وضعیت جوی از سوی هواشناسی و با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست سخن گفته شده است. در واقع در اینجا وزارت بهداشت و بالتبع نهاد مطبوع آن در استان، یعنی دانشگاه علوم پزشکی اراک می‌بایست در امر اندازه‌گیری غلظت ذرات آلاینده در هوا و متعاقبا اعلام وضعیت کیفیت هوا مشارکت مستقیم کنـــد و در این خصوص با سازمان حفاظت محیط زیست همکاری کند؛ مستقل از سازمان حفاظت محیط زیست اقدام به نصب دستگاه‌های پایش کیفیت هوا در نقاط مختلف شهر و شهرستان کند و داده‌ها را در اختیار سامانه پایش کیفی هوای کشور(وابسته به سازمان حفاظت محیط زیست) قرار دهد تا اطلاعات مربوط به کیفیت هوا به اطلاع عموم مردم برسد. در نتیجه اندازه گیری و اعلام وضعیت کیفیت هوا، منحصر به محیط زیست نبوده و از جمله دستگاه‌های ذی‌ربط در این مسأله دانشگاه علوم پزشکی است.
امید است باتوجه به آن‌که کلانشهر اراک در سال گذشته با افزایش قابل ملاحظه آلودگی هوا نسبت به سال‌های پیش از آن دست به گریبان بود و این مشکل نیز در سال جاری با زندگی مردم همچنان گره خورده به‌ نحوی که تعداد روزهای آلوده در فروردین از تعداد روزهای سالم پیشی گرفته است، اقدامات اساسی و همه جانبه برای کنترل و کاهش آلودگی هوا در دستورکار قرار گیرد.