یکشنبه ۲ خرداد ۱۴۰۰  شماره ۱۴۲۳

نگاهی به سند آمایش سرزمین استان مرکزی

برنامه ریزی فضایی

دکتر حسین معافی

دکتری برنامه ریزی

مفهوم آمایش سرزمین که در متون علمی به آن برنامه‌ریزی فضایی (Spatial Planning)نیز گفته می شود، ایجاد تعادل بین سه عنصر انسان، فضا و فعالیت تعریف شده است که در ارتباط با انسان مقوله «مدیریت» مطرح است و در رابطه با فضا بحث «اقلیمی» مطرح است و در رابطه با فعالیت مقوله «زیربرنامه و برنامه» برجسته می‌شود یعنی، مفهوم آمایش تلفیقی از سه علم مدیریت و اقتصاد، جغرافیا و جامعه شناسی است.
به نظر برخی از متفکران، موضوع اصلی آمایش سرزمین، مدیریت کشور است. صاحب‌نظران دیگری نیز، برحسب دیدگاه خود در بررسی پدیده‌ها، آمایش سرزمین را به گونه‌ای دیگر تعریف کرده‌اند. بخش مهمی از مقوله آمایش سرزمین موضوع مدیریت داشته‌هاست؛ به عبارت ساده‌تر انسان باید استفاده‌ای را از سرزمین به عمل آورد که ویژگی‌های محیطی، انسانی و طبیعی (اکولوژیکی) را در نهان خود دارا باشد و سپس این ویژگی‌ها را بر اساس نیازهای اقتصادی و اجتماعی خود مدیریت کند. نخستین عامل در روند مطالعات برای برنامه‌ریزی، به ویژه در سطح منطقه، عامل زمین می‌باشد، زیرا زمین یا سرزمین با خود مفهوم و معنای منطقه را دارا است و اصلی‌ترین و اساسی‌ترین جزء ساختمان منطقه به شمار می‌آید. به عبارت ساده‌تر اگر بیان کنیم، مسئله اساسی در مطالعات آمایش سرزمین همان‌گونه که از عنوانش پیداست درک و دریافت چگونگی آماده کردن و استفاده نمودن از زمین، شناخت زمین، مدیریت زمین و بهره‌گیری از مطالعات مقایسه‌ای که مقدمه و آغاز آن فضای موجود و در اختیار است.
اهداف و کاربردهای کلی آمایش سرزمین که توسط پایه‌گذاران اولیه این تخصص تعیین شده‌اند عبارت‌اند از:
سیاست‌گذاری، به منظور تضمین وحدت، یکپارچگی و استقلال ملی از نظر صنعت، کشاورزی، مدرن سازی امکانات و تجهیزات و خدمات، دسترسی به اطلاعات، توسعه اقتصادی، زیر ساخت‌های ارتباطی چون راه‌ها، شبکه‌ها و مخابرات و غیره.
تهیه و تدوین طرح، نقشه جامع و سند پایه و ملی آمایش سرزمین به منظور برنامه‌ریزی، ساماندهی و چیدمان کلیه عوامل و زیرساخت‌های جغرافیایی، صنعتی، اقتصادی، ارتباطی و انسانی در پهنه سرزمین.
ایجاد تعادل، توازن و مساوات بین مناطق و جوامع مختلف، چون توزیع عادلانه ثروت، تعادل جغرافیایی بین مناطق فقیر نشین و ثروتمند، توزیع مناسب امکانات و خدمات و شبکه‌های شهری، تعدیل حاشیه نشینی، از بین بردن مناطق محروم و تبعیض اجتماعی.
مهار و کنترل عناصر فضایی، جغرافیایی، اقتصادی و اجتماعی. برای مثال، وقتی که جمعیت یک شهر به مرز یک میلیون نفر رسید، باید سیاست‌هایی را اتخاذ کرد تا جمعیت در آن منطقه کنترل شده و گسترش پیدا نکند؛ و یا مهاجرت روستاییان به شهرها، قیمت زمین و ساخت و سازهای غیر قانونی مهار و کنترل گردد.
ساماندهی مناطق طبیعی و جغرافیایی. برای مثال شناسایی مناطق قابل زیست و مناطق جهت اسکان جمعیت، منطقه بندی و تقسیمات کشــــوری، تراکم زدایی و تمرکز زدایی مناطق، طراحی و تدوین قانون‌های قابل اجرا به منظور کاهش ساخت و ساز در دامنه کوه‌ها، رودخانه‌ها، جنگل‌ها، محیط‌های روستایی و شهری و غیره.
حمایت از میراث طبیعی به خصوص محیط زیست، منابع طبیعی و حیاتی چون آبریزگاه‌ها، رودخانه‌ها، ساحل دریاها، حاشیه کوه‌ها، مراتع و غیره.
پیشگیری از عوارض طبیعی و بحران‌ها، چون پیشگیری از سیل، زلزله، جنگل سوزی، حوادث غیر مترقبه، بیکاری، قحطی، خشک‌سالی، طوفان شن، کویرزایی و غیره.
حفظ میراث فرهنگی چون بناهای تاریخی و آثار باستانی که تنها متعلق به کشور ما نیستند، بلکه به بشریت تعلق دارند.
شورای عالی آمایش سرزمین در جلسه مورخ ۱۱‏‏/۱۲‏‏/۱۳۹۹، در راستای عمل به تکلیف جزء ۱ بند الف ماده ۲۶ قانون برنامه ششم توسعه کشور و به استناد بند الف ماده ۳۲ قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور سند آمایش سرزمین، شامل سند ملی و اسناد استان‌ها را تصویب و این اسناد توسط دکتر نوبخت معاون محترم رییس جمهور و رییس سازمان برنامه و بودجه کشور به سازمان مدیریت برنامه ریزی استان ها ابلاغ گردید.
سند آمایش سرزمین در استان مرکزی در تاریخ ۱۴۰۰/۲/۳۰ توسط محمد حسن آصفری نماینده اراک، خنداب و کمیجان و نایب رییس کمیسیون شوراها و امور اراضی کشور رونمایی شد. در این جلسه وی اظهار کرد که سند آمایش سرزمین به‌عنوان یک سند بالادستی در برنامه هفتم مورد مطالعه قرار می‌گیرد و با توجه به اینکه تخصیص بودجه و اعتبارات استان‌ها بر اساس این سند ۲۵ ساله انجام صورت می‌گیرد، نیاز است مغایرت‌های سند مذکور و نواقص موجود در آن در کوتاه ترین زمان ممکن به نهاد ریاست جمهوری اطلاع رسانی شود. آصفری اظهار داشت: پیرو تدوین سند آمایش سرزمین در شورای عالی آمایش کشوری، توسط کارگروه‌های تخصصی بیست گانه دفتر نماینده اراک بررسی و تحلیل کارشناسی شد .وی افزود: بعد از بررسی سند مذکور مشخص شد ظرفیت‌ توسعه اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آنگونه که شایسته نام و شأن استان مرکزی است در سند مذکور لحاظ نشده است. نایب رییس کمیسیون شوراها و امور اراضی کشور در جمع خبرنگاران، افزود: سند آمایش سرزمین استان مرکزی نیز در کارگروه های تخصصی با اقدامات کارشناسی تحلیل می‌شود تا برای تخصیص اعتبارات، سهم استان مغفول نماند.
«آمایش سرزمین» یکی از طرح‌های پراهمیت در حوزه کشاورزی کشور است که در سال ۹۲ از سوی مقام معظم رهبری برای اجرای سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی مطرح شد. این طرح که در برنامه پنجم و ششم توسعه مورد تاکید قرار گرفته، وزارت‌خانه‌ها و سازمان‌های دولتی را موظف می‌کند که با ایجاد فضای رقابتی میان استان‌ها و به‌کارگیری ظرفیت‌های متنوع در جغرافیا، اکوسیستم، نوع خاک و بازار فروش محصولات کشاورزی، بستر لازم را برای بهره‌وری بالاتر و کشت محصولات سازگار با اقلیم هر منطقه را مورد بررسی قرار دهند.
چندی پیش نماینده ولی فقیه در استان مرکزی درباره اجرای این طرح در استان گفت: آمایش سرزمین در بخش کشاورزی باید مورد بازنگری قرار بگیرد و بر این اساس الگوی کشت اصـــلاح شود. آیت الله «قربانعلی دری نجف آبادی» افزود: با توجه به کمبود منابع آبی، تغییر الگوی کشت و در نظر گرفتن مشوق برای کشت محصولات کم آب بر‌ ضروری است و جهاد کشاورزی برای ارائه الگوی کشت به کشاورزان و باغداران، سازگاری نوع کشت را با آب و هوای منطقه در نظر بگیرد. در حوزه سیستم‌های آبیاری نوین، باید از آبیاری بارانی فاصله گرفته شود، چراکه هدررفت آب دارد و آبیاری قطره‌ای تا حدود زیادی با توجه به کمبود آب استان، این مشکل را برطرف می‌کند.
در چند سال گذشته و به گفته کشاورزان و کارشناسان، اقدام عملی مناسبی برای اجرای طرح آمایش سرزمین در استان مرکزی صورت نگرفته و این موضوع زمینه‌ساز ‌هدررفت منابع آبی و تولید بیش از اندازه یک محصول یا کمبود آن در بازار شده است. کارشناسان استان براین باورند که با توجه به خشکسالی‌های اخیر و کاهش بارش‌ها، اجرای طرح آمایش سرزمینی در حوزه کشاورزی می‌تواند از هدررفت منابع آبی استان جلوگیری و کشاورزان را به سمت تولید محصولات با ارزش اقتصادی بالا و مورد نیاز استان و کشور هدایت کند.
متأسفانه تاکنون اقدامات عملیاتی و ارزشمندی در این زمینه توسط دولت انجام نشده، در حالی که با استفاده از سیاست‌هایی مانند ارائه تسهیلات، خریدهای تضمینی یا پرداخت یارانه در حوزه نهاده‌های کشاورزی به راحتی اهداف طرح آمایش سرزمین محقق خواهد شد. در این برنامه قرار است فعالیت استان‌ها بر اساس ظرفیت و استعداد هر منطقه انجام شود که متأسفانه مورد توجه جدی مدیران و مسئولان کشوری قرار نگرفته و همین مسئله باعث از بین رفتن منابع بسیار زیاد کشاورزی و صنعتی شده است.
بی‌توجهی به برنامه آمایش سرزمین در تمامی حوزه‌ها مشکلات و ضررهای جبران ناپذیری را برای استان به همراه داشته که می‌طلبد مسئولان در این زمینه اقدامات جدی‌تری انجام دهند. طرح آمایش سرزمین به‌ عنوان یک مزیت می‌تواند در تمام حوزه‌ها به ویژه صنعت و کشاورزی مورد توجه قرار گیرد، زیرا اگر توانمندی‌های هر منطقه در این برنامه لحاظ شود، قطعاً پیشبرد اهداف با برنامه‌ریزی انجام خواهد شد و می‌توانیم شاهد رشد و شکوفایی اقتصادی در هر منطقه باشیم.
با توجه به ظرفیت‌های متنوعی که در حوزه‌های کشاورزی، صنعت و گردشگری استان وجود دارد، طرح آمایش سرزمین به عنوان یک مسئله مهم و اولویت‌دار باید مورد توجه قرار گیرد و شایسته است که مسئولین و کارشناسان با دقت و آینده نگری بیشتری این سند مهم را بررسی کنند و ایرادات احتمالی آن را در اسرع وقت اصلاح نمایند.