دوشنبه ۱۸ فروردین ۱۳۹۹ شماره ۱۲۴۷

بحران کرونا و باز اندیشی در مسکن ایرانی

حمیدرضا تلخابی/دکتری برنامه ریزی شهری

نوید سعیدی رضوانی /نایب رییس جامعۀ مهندسان شهرساز ایران

در عصر کنونی کــه از آن به دهکدۀ جهــانی یاد می کنیم، روابط، مناسبات، تاثیرگذاری و تاثیرپذیری افراد و جوامع از همدیگر قوت می گیرد و مفهوم و مصداق های «پیچیدگی» بیشتر عیان می شود و چالش های دنیای پیچیده خیلی زود دیگر افراد این دهکده را درگیر خود می سازد. طبق نظرسنجی های صورت گرفته در مقیاس جهانی، نگرانی از آینده و دغدغۀ «سلامتی، ایمنی و امنیت»، از مهمتـرین دغدغه های بشر در هزارۀ سوم بوده است. شیوع ویروس کرونا (Covid-19)، در شرایط کنونی که تقریباً کل دنیا را درگیر خود کرده، مصـــداق بارز درهم تنیدگی و پیچیدگی این چالش هاست. «بحران فراگیر جهانی» عنوانی است که می توان برای این وضعیت به کار گرفت. اگر در بحران های پیشین، تدبیر برای غلبه بر مشکلات، حضور فیزیکی و در کنار هم ماندن افراد جامعه بود، اما تدبیر امروز، گریز از جمع و اختیار کردن خانه نشینی و بسنده کردن به اهل خانواده است.
در ایـن شرایط که «قرنطینۀ خــانگی یـــا طرح فاصله گذاری اجتماعی» تنها راه قطع زنجیرۀ انتقال معرفی شده، سوالی که پیش می آید این است که : آیا خانه های امروز قابلیت حضور طولانی را برای انسان فراهم می کنند؟
شاید مرور جریان مدرنیزاسیون و شهرنشینی در کشور بتواند تا حدودی ما را در پاسخ به این سوال یاری کند. بررسی ها نشان می هد که قبل از آغاز جریان شهرنشینی شتابان در کشور از دهۀ چهل شمسی، خانه در مفهوم سنتی خود به دلیل جامعیت در اجزاء، بسیاری از نیازهای فرد و خانواده (از قبیل سکونت، کار، مطالعه، تفریح، بازی، حضور خویشاوندان و…) را در درون خود تامین می کرد؛ اما بعد از این دهه به دلیل مجموعه تحولات حادث شده در کشور، جریان مهاجرت، تحول در زاد و ولد و ابعاد خانوار و در نهایت عدم آمادگی شهرها و مدیریت شهری برای مواجهه با چنین وضعیتی، مفهوم خانه نیز دچار تغییرات اساسی شد و به مثابۀ بزرگترین چالش در شهرها معرفی گردید که تا به امروز نیز ادامه دارد. خانه ای که این بار جامعیت سابق خود را نداشت که بتواند نیازهای اجتماعی انسان امروز را پاسخ دهد، بلکه صرفاً می تواست اسکان شبانگاهی (خوابگاهی) فرد را تامین کند و شاید به جرات بتوان جایگزینی مفهوم «مسکن» به جای «خانه» را از این دوره دانست. چنین جریانی که سابقۀ آن در مقیاس جهانی نیز قابل ردیابی است، انسان را ناگزیر ساخت که تجربۀ زیستن، ارتباط چهره به چهره و تعامل را از فضای «خانه» به فضای «شهر» بکشاند، چراکه فضای شهری می توانست فضای زیستن و نیاز فرد را پاسخ گوید و امکان هرگونه پیاده روی برای تفریح یا رسیدن به محل کار، خرید در فروشگاه ها، حضور در سینما، کافه، رستوران، پارک، ورزشگاه ها و… را برای انسان مدرن فراهم نماید.
مسکن در تمام جوامع دارای مفهومی متعالی و مقدس است که انسان در آن هستی و زیستن را تجربه می کند. مارتین هایدگر فیلســوف آلمانی، با نگرشی کیفی به موضوع مسکن معتقد است که بحران واقعی مسکن در کمبود آن نیست، بلکه بحران واقعی در جســتجوی آدمی برای ســکونت اســت و انســان پیش از هر چیز باید سکونت گزینی را بیاموزد. وی زیستن، ســکونت، ســاختن، رشــد و پروراندن را به موازات هم تعریف می کند. از دیدگاه لوکوربوزیه، خانه، پوششــی اســت که در تطابق با برخی از شــرایط، رابطه صحیحی را بین محیط خارج و پدیده های زیستی انســان برقرار می ســازد. در خانه باید فرد یا خانــواده زندگی کند؛ یعنی بخوابد، راه برود، دراز بکشــد، ببیند و فکر کند. به نظر چارلز مور، خانه برای ســاکنانش مرکز جهان و شــاخص ترین بنا در تحکیم مکان است. خانه در درجه اول یک نهاد است و نه یک سازه و این نهاد برای مقاصد بســیار پیچیدهای به وجود آمده اســت. آنچه از آرای فلسفی متفکران فهم می شود این است که «خانه» مفهومی فراتر از «مسکن» و «سکنی گزینی» دارد و ضمن ارتباط همه جانبه با محدودۀ پیرامون، باید بتواند به نیازهای زیستی انسان پاسخ دهد.
مسکن امروز بیش از هر زمانی دیگری تحت حاکمیت جریان مدرن شکل گرفته است و این جریان بولدزری که از سرمایه داری مستغلات نیز تاثیر می پذیرد، مفهوم «خانه» که به عنوان بستری برای زیست انسانی است، را در شهرهای امروز تغییر داده و مفاهیم جدیدی نظیر مسکن حداقلی، مسکن کوچک، مسکن صنعتی، مسکن انبوه، مسکن قابل استطاعت، مسکن اولی، مسکن جوانان و… را در حوزۀ معماری و شهرسازی وارد کرده است. به عقیدۀ شابیر چیما، «بی توجهی به شرایط اجتماعی و اقتصادی جامعه و متقاضیان، کمبود امکانات ساخت، عدم آشنایی دست اندرکاران با تکنولوژی ساخت و… از عوامل موثر بر عدم مطلوبیت و کیفیت مسکن در عصر مدرن بوده است».
معماری مدرن از این فکر خوش‌بینانه یعنی «زیبایی‌شناسی ماشینی» نشأت می‌گیرد و بر «ظاهر سطح بی‌آرایش ماشین گونه» تأکید می‌کند. این روش در معماری بر یگانگی و کارکرد مستقل بناها تأکید می‌کند و مبتنی بر عقل‌گرایی پوزیتویستی است، در حالیکه به عقیدۀ آلمر، خانــه هویت خود را دارد، ارتباط بــا دیگران را تعریف می کند و تـداوم سنن و ارزش ها را در خود جای می دهــد. مفهوم خانه بسیار گسترده است و می تواند مکانی خاص، محل اقامت، یک ده، یک شهر یا یک سرزمین باشــد که حس ها، صداها، ساختمان، رایحه ها و رخدادهای هر جامعه و زندگی ها را به هم پیوند می دهد، همان جایــی که ما با بودن در آن تصور می کنیم.
امروزه با شیوع ویروس کرونا، دگرباره انسان ایرانی ناچار و ناگریز شده که به «خانه» رجعت کند، خانه ای که این بار خود را در مفهوم «آپارتمان»، برای نسل جدید شناسانده است. ژوزف بِلمون در کتاب خود با عنوان «شهر گذشته، شهر آینده» چنین وضعیتی را وعده داده بود و اعتقاد داشت «که در آینده و در پرتوتکنولوژی دیجیتال، خانه های کوچک و چند کارکردی ظهور می یابند». اما امروز که در شرایط خانه نشینی به سر می بریم، این آپارتمان ها و خانه های کبریتی تا چه حد کارکردهای متنوع دارند و چه تا حد از نیازهای متعالی انسان را پاسخ می دهند؟ شاید این وضعیت فرصت دیگری برای تمامی اهل تفکر و به ویژه جامعۀ متخصص شهرسازی و معماری فراهم نماید تا بازاندیشی مجددی در زمینۀ «مسکن انسانگرا» داشته باشند.
در این میان جامعه شناسان فرهنگی از جمله دکتر نعمت الله فاضلی با معرفی شهروند امروز با ویژگی هایی نظیر شهروند فعال، سوژگی، عاملیت و خلاقیت، سعی کرده اند با نگاه توام با امید و با تحریک «عنصر خیال و شاعرانگی» ، شهروندان را برای حضور در خانۀ حداقلی آماده کنند. به عقیدۀ ایشان «در این روزها که در نتیجۀ قرنطینه، بسیاری از فشارهای دنیای مصرفی و ارزش‌های مصرفی و بازاری از روی ما اندکی کاسته شده‌، این فرصت استثنایی را داریم که در محیط خانه به انسان، خودمان، و ارزش‌های وجودیمان توجه دوباره کنیم و اگر شهروندان بخواهند مواجه‌ای منفعلانه با محیط‌های خود از جمله خانه داشته باشند زندگی بر آنها بسیار سخت خواهد گذشت».
باید اذعان کرد که بشر و شهروندان امروز در عصر «شهرنشینی سیاره ای»، از قابلیت های علمی، فرهنگی، تحمل پذیری، یادگیرندگی و شاعرانگی بالایی برخوردار هستند و می توان با اتکا به فناوری های دیجیتال و«هوشمندسازی شهری» بر بسیاری از «مسائل کوتاه مدت» فائق آمد و روحیۀ زیستن را در دل ها زنده نگه داشت. شاید تحریک عنصر خیال بتواند حس شاعرانگی، اندیشه و عطوفت فرد را به پرواز بکشاند، اما نکتۀ مهم این است که آسیب های جسمی-فیزیکی، تنش های خانوادگی بین همسر، فرزندان و دیگر اهل خانواده که در یک فضای جمعی و خانوادگی ایجاد می شود، در این روزها و در این شرایط اجتناب ناپذیر بوده و ضروری است که دگرباره در نیازهای انسان مدرن و همچنین در طراحی فضاهای ساختمانی آپارتمانی و مجتمع های مسکونی با خصوصیات و کیفیت های انسانی، قوانین ساخت و سـاز و کلیت برنامه ریزی ها بازاندیشی شود.
از جمله مسائل و پیشنهاداتی که در بازاندیشی در مسکن برای دستیابی به مسکن انسانگرا باید مد نظر قرار گیرند، به شرح زیر است:
– تاکید بر صنعتی سازی و ارائۀ الگوهای غیر بومی مسکن در شهرهای کشور، نگاه یکسان ساز بر جامعۀ غیر همگن است که باید به عنوان امری منسوخ تلقی شود. از این رو پیشنهاد می شود در ساخت مسکن در شهرهای مختلف، بر مقولات کیفی مسکن به عنوان «محلی برای آرام و قرار گرفتن»، توجه شود.
– تفکیک و قطعه بندی زمین شهری برای ساخت مسکن و بسنده کردن به حداقل های تفکیک زمین (ازجمله ۲۰۰ متر مربع)، یکی از مسائل مهم در بسیاری شهرهای بزرگ و کلان شهرها است، درحالی که انسان ایرانی با ویژگی های آزاد و برونگرای خود، آمادگی زیستن و اقامت گزیدن در این مساکن را ندارد. بنابراین پیشنهاد می شود بازنگری اساسی در حداقل های تفکیک زمین و ساختمان و در تناسب با استانداردهای کشورهای پیشرفته صورت گیرد تا مساحت قطعات و سرانه های مسکونی افزایش یابد. شایان ذکر است سرانۀ مسکن در ایران ۲۷ مترمربع است که در مقایسه با حداقل جهانی(۴۴ مترمربع)، میانگین سرانۀ مسکونی کشور انگلیس (۴۴ مترمربع)، آلمان (۴۰ مترمربع)، فرانسه (۳۸ مترمربع)، رقم پایینی را نشان می دهد.
– متاسفانه در طی سه دهۀ اخیر، عنصر حیاط از مسکن معاصر ایرانی حذف شده و حتی حیاط حداقلی سمت جنوب و شمال ساختمان و همچنین قسمت پیلوت که در مفهوم کلاسیک خود فضایی برای تعامل و تجمع ساکنان ساختمان است، به محل توقف خودرو تبدیل شــده اســت، درحالی که حیاط و فضای باز در خانه های سنتی، حاکی از همزیستی بـا طبیعت و تامین کنندۀ آرامش برای ساکنان بوده است. بنابراین پیشنهاد می شود در طراحی مسکن عنصر حیات با کارکردهای پیشین خود مد نظر قرار گیرد.
– پایین بودن مساحت واحدهای مسکونی، حذف اتاق میهمان، فضاهای کار، مطالعه، تفریح و حتی اتاق خواب پدر و مادر و فرزندان از واحدهای مسکونی مسئلۀ مهم دیگری است که به تداخل عملکردها و نامطلوب شدن مسکن، منجر شده است. پیشنهـــاد می شود بازاندیشی اساسی در مقولۀ مسکن به عنوان یک محمل اجتماعی صورت گیرد و بیش از توجه به کارکرد خوابگاهی مسکن کوچک، به کارکرد اجتماعی و فرهنگی آن توجه شود.
– در فرآیند انبوه ســـازی مسکن معـاصر و در مجتمع های مسکونی بزرگ، به دلیل عدم تعریف فضاهای فرهنگی، مطالعه و کار، مسائلی نظیر تضعیف عادت های مطالعه، تضعیف فضای گفتگو بین اهل خانواده و سایر همسایگان، افزایش شکاف بین نسلی، کاهش نظارت و کنترل اجتماعی و افزایش بزه در «جامعۀ بی خبر از همه چیز»، افزایش یافته است. بنابراین پیشنهاد می شود در تعیین فضاهای عمومی و سرانه برای مجتمع های مسکونی، سرانه های مستقل واحدها و مجتمع های مسکونی تصویب و ابلاغ شود و فضاهای باز، سبز و فرهنگی در اولویت باشند و در مرحلۀ صدور پروانه و پایان کار، نظارت کافی بر رعایت میزان تراکم، سطح اشغال و رعایت همجواری ها صورت گیرد.