روزنامه وقایع استان مرکزی پایگاه رسمی اطلاع رسانی نشریه
سه شنبه ۸ تیر ۱۴۰۰ شماره ۱۴۳۷
وقایع استان در گفتگو با داوود پرچمی کارشناس ارشد معماری و شهرسازی وضعیت نمای شهری اراک را بررسی می کند
بحران بی‌هویتی
فاطمه چاپاری
منظر یک شهر بیان کننده هویت و شخصیت یک شهر است. منظر شهری هنر یکپارچگی بخشیدن بصری و ساختاری به مجموعه ساختمان‌ها، خیابان‌ها و مکان‌هایی است که محیط شهری را می‌سازند در این میان نمای ساختمان یکی از مؤثرترین عناصر تأثیرگذار بر کیفیت بصری، زیبایی بنا و در نتیجه کیفیت فضاهای شهری است.
به گزارش خبرنگار وقایع استان، نمای ساختمان خارجی‌ترین پوسته ساختمان و نماد هویت آن قطعه شهری است که در کنار سایر نماهای همجوار خود هویت کالبد شهری را تعریف می‌کند. نما بیش از هر چهره دیگری با مردم، ساکنان و توریست‌های شهری ارتباط برقرار می‌کند و در ایجاد آن مقوله‌های بسیاری از هویت و زیبایی تا تکنولوژی و فناوری ساخت، دخیل است.
با توجه به این که نمای ساختمان همواره در معرض دید شهروندان و گردشگران است و تأثیر بسزایی بر هویت شهری می‌گذارد، اهمیت فراوانی دارد به همین جهت آسیب شناسی و بررسی راهکارهای بهبود نماهای ساختمانی باید مورد توجه قرار گیرد. نمای ساختمان‌ها در کلانشهری مانند اراک از گذشته تا امروز تحولات فراوانی داشته است. در این زمینه با«داوود پرچمی کارشناس ارشد معماری و شهرسازی» گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
نقش نمای ساختمان‌ها بر سیما و منظر شهری چیست؟
منظر هر شهری تا حدود بسیاری تحت تأثیر نمای ساختمان‌های آن شهر است، در واقع نمای ساختمان‌ها را می‌توان نقطه تلاقی معماری و طراحی شهری دانست، از این رو این مسئله دارای اهمیت ویژه‌ای است. اختصاص یافتن بخش اعظم زمین‌های شهری به کاربری مسکونی، لزوم توجه به نماهای مسکونی را دوچندان می‌کند این در حالی است که طراحی نما در خانه‌های مسکونی معمولاً بدون اجرای فاز دوم در نمای معماری رها می‌شود و کار طراحی نما به دست افراد غیر کارشناس و غیرحرفه‌ای که غالباً خود مالک‌ها هستند سپرده شده و معمولاً در مرحله آخر ساخت و ساز انجام می‌گیرد.
در این فرآیند، تنها جای پنجره‌ها در پلان در نظر گرفته شده در نمای ساختمان خالی می‌شود یا در ساختمان‌های کمی لوکس‌تر و لاکچری، از ستون و نیم ستون‌های یونانی به طور غیر حرفه‌ای و ناشیانه، روی نما و یا سنتوری برای ورودی ساختمان استفاده می‌شود که هیچ سنخیتی با معماری این مرز و بوم ندارد.
قالب نمای شهر اراک بر اساس چه دوره‌ای است؟
ابتدا باید بگویم نما در لغت نامه دهخدا به معنای صورت ظاهری هر چیزی، آنچه که در معرض دید و برابر چشم است و آنچه از بیرون دیده می‌شود، منظر خارجی بنا و عمارت، فن روسازی ساختمان و ساختن نمای ظاهری عمارت است.
اما از آنجا که تاریخ ساخت بناها در معماری و شهرسازی شهر اراک متعلق به دوره قاجار است، بناها دارای ویژگی‌های معماری قاجاری هستند؛ یکی از این ویژگی‌های بارز معماری سنتی ایرانی نیز درون‌گرایی است، این مفهوم که به صورت یک اصل در معماری سنتی بناهای قدیم شهر اراک وجود داشته به صورت متنوع در بناهای به جای مانده در بافت قدیمی شهر نیز قابل مشاهده است. در فرهنگ این نوع معماری، ارزش واقعی به جوهر هسته باطنی آن بوده و پوسته ظاهری بسیار ساده پرداخته شده است. در معماری درون‌گرا، تزئینات درون حیاط و فضای داخلی بنا به وفور به کار می‌رفته و معماری نماهای بیرونی کمتر مورد توجه قرار می‌گرفته است، در طراحی بناها از اصل محرمیت و سلسله مراتب پیروی می‌شده است بنابراین در بناهای سنتی و قدیمی اراک می‌بینیم که هیچ توجهی به نماهای سمت گذر و خیابان نشده است، مگر در ساخت در ورودی بنا که فقیر و غنی بودن ساکنان از نوع سردر آن قابل تشخیص بوده و هر چه سردر پرکارتر و بزرگ‌تر بود و با جزئیات بیشتری تزئین می‌شد نشان از ثروتمند بودن ساکنان آن داشت که نمونه‌های آن در بافت قدیم و کوچه‌های کنار گذرها هنوز موجود است. پس نتیجه می‌گیریم تنها عنصری که در معماری دوره قاجار در اراک به آن توجه شده طراحی سردرها بوده است بنابراین تنها در طراحی سردرها می‌توان از معماری دوره قاجار برای طراحی نماهای جدید الهام گرفته، و یا از موتیف‌های آن و ریتم‌های سه، پنج و هفت موجود در نماها بیرونی و مرکز گرایی در نماهای بناهای بافت قدیم بهره برد.
تمام بناهای بافت قدیم اراک نمود بیرونی خاصی به جز سردر نداشته‌اند پس ما هیچ تجربه‌ای برای طراحی نماهای جدید و معاصر و حتی الگو برداری کامل از آن بناها برای طراحی بناهای جدید نخواهیم داشت.
از مشکلات نماهای شهری اراک بگویید؟
نمای هر ساختمانی در هم‌کناری با دیگر بناها کامل شده و معنا پیدا می‌کند، در همین راستا یکی از مشکلات نماهای معاصر در شهر اراک، طراحی نمای تک واحد به عنوان بنای شاخص مورد نظر طراح است که این رویه بسیار اشتباه بوده و باید عکس آن صادق باشد، به طوری که در ابتدا جداره‌ای با کیفیت طراحی و اجرا شود سپس برای جداره شهری نیز طراحی مجدد با معیارهایی برای رسیدن به کیفیت مطلوب در آن لحاظ شود.
عموم مردم نسبت به نما و کالبد بیرونی ساختمان انتظاراتی چون محافظت و برقراری ارتباط بین درون و بیرون، خصوصیت و عمومیت، شخصیت‌دهی و معرفی بنا را دارند که وجه مشترک تمامی این موارد ارتباط با منظر و فضای شهری است. بدین ترتیب در نمای ساختمان علاوه بر داشتن استقلال و هویت در ترکیب کلی باید به ارتباط با منظر و فضای شهری نیز توجه شود. از این رو نمای شهری نه از طریق یک معمار و در یک برهه زمانی خاص بلکه در طول زمان و به دست سازندگان متعدد شکل می‌گیرد و نماهای شهری، گذشته از اینکه از هم‌کناری نماهای تک تک بناها در یک جهت به دست می‌آید، در ترکیب خود مفهومی فراتر را در ابعاد زیباشناسی تاریخ و فرهنگ معناشناسی و فنی عملکردی عینیت می‌بخشد.
در طراحی نماهای مسکونی اراک باید به چهار عملکردی که از یک نما انتظار می‌رود یعنی محافظت، ارتباط، معرفی و جزئی از یک کل بودن پرداخته شود. مهمترین مشکل در نماهای شهر اراک رعایت نکردن مورد چهارم یعنی جزئی از یک کل بودن در طراحی نمای بناها است. پاسخگویی به سه مورد اول در بهترین حالت بنایی با نمایی مقبول را شکل خواهد داد، ولی در واقعیت ما در فضای شهری با یک بنا و نماهای آن روبرو نیستیم بلکه ساختمان جزئی است از یک کل بزرگ‌تر بنام‌فضای شهری و جداره شهری که متعلق به تمامی شهروندان است.
به نظر شما نماهای شهر تا چه اندازه می‌تواند بر افزایش کیفیت زندگی در شهر کمک کند؟
به طور حتم نازیبایی بناها بر کیفیت فضاهای عمومی تأثیر گذاشته و زیبایی آن منوط به هماهنگی با دیگر عناصر آن مکان است. ساختمان یک موجود منزوی و خود بسنده نیست که بتواند تمام توجه طراح و مالک را به خود جلب کند بلکه باید با حفظ شخصیت و اعتبار خود عنصری از یک‌جامه وحدت یافته باشد.
دلیل ناهماهنگی در نماهای شهری اراک چیست؟
یکی از مهمترین معضلات در به سامان نرسیدن طراحی فاز دوم معماری در نماهای سطح شهر اراک نداشتن ضابطه مدون و مورد تأیید مراجع ذیصلاح و کمیسیون ماده پنج است، نداشتن کمیته نما برای کنترل کردن صرف نقشه نماها بر اساس نوع متریال، کنترل بصری، فرهنگ، نوع معماری بومی و معماری ایرانی اسلامی نیز از دیگر نقایصی است که باید به آن توجه شود، که این ضوابط باید بر اساس قوانین بالا دستی و قوانین محلی و بومی تدوین شود.
در واقع مشکل عمده نداشتن برنامه راهبردی و ضابطه و قوانین باز دارنده است که مهندس طراح معمار و یا سازنده با نداشتن آن ضابطه خود تصمیم گرفته و بنایی را طراحی می‌کند که تنها شاخص و معرف باشد که در این صورت ممکن است نمای طراحی شده با ذائقه، سبک و سیاق و فرهنگ شهر اراک همخوانی نداشته باشد. بنابراین ممکن است با ایجاد ناهنجاری در جامعه، از نظر روحی و روانی تأثیراتی بر جامعه شهری گذاشته و موجب عصبانیت و مشغله ذهنی در رهگذران شود.
راهکار هماهنگی در نماهای شهری چیست؟
در طول تاریخ از سال ۱۳۰۰ به بعد همواره نماهای متفاوت بر پیکره بناها در شهر اراک نمایان شده است به طور مثال در سال ۱۳۰۹ تا ۱۳۳۰ شمسی آجر از مصالح بسیار رایج در معماری شهر اراک بوده است و در سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۵۰ شمسی اندود سیمان‌رواج یافت و در سال ۱۳۴۰ تا ۱۳۶۰ استفاده از سنگ‌های ساختمانی محبوبیت زیاد پیدا کرد و در سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۶۰ نماهای پرده‌ای با المان‌های آلومینیوم کار شد و در سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۰ اجرهای سه سانتی به دلیل عدم ورود مصالح و بازگشت به ارزش‌های هویت ایرانی رواج بسیاری داشت، همچنین در سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ شیشه و پروفیل مورد استفاده قرار گرفته و در سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵ نماهای پنل‌های آلومینیوم و صفحات اچ پی ال مورد استفاده قرار گرفت و در سال ۸۵ تا ۹۵ نیز استفاده از سنگ‌و نماهای مرسوم به نماهای کلاسیک و رومی رواج پیدا کرد که در حال حاضر به دلیل گرانی سنگ، سازندگان کار به سبک انگلیسی با استفاده از ترکیبی از آجر و سنگ را در شهر اراک رواج داده‌اند. بنابراین در خواهیم یافت که نحوه استفاده از مصالح نیز بستگی به زمان، مکان، اقتصاد و فرهنگ هر جامعه‌ای دارد و ما نمی‌توانیم برای همه مکان‌ها و همه زمان‌ها یک نسخه تجویز کنیم، در واقع باید بر اساس موقعیت زمانی متریال تغییر کند ولی اسلوب و معیارهای طراحی می‌تواند یک کلیت را تعریف کند که بر اساس آن طراحی صورت پذیرد و هر چند سال یک بار کامل و بروز رسانی شود ولی هدف نهایی یعنی بالا بردن اعتلای معماری ایرانی و اسلامی در نما به قوت خود باقی خواهد ماند.
رواج نماهای رومی در شهر را نشات گرفته از چه می دانید؟
نماهای رومی که در شهر اراک و به طور کلی در اقصی نقاط ایران نیز عمومیت یافته و اجرا شده است عملا بر اساس تعریف بالا از سبک و سیاقی پیروی می کند تا پیامی را به مخاطب که رهگذران هستند القاء کند، این سبک معماری نما در اراک که به نماهای رومی و یا کلاسیک‌معروف است، نشان از پدیده ای اجتماعی است که به آن نو کیسگی می گویند یعنی عده ای از متمولین جامعه همزمان با دوران نوسازی کشور با به دست آوردن سرمایه لازم ولی خالی از بنیان های فکری و هویتی کافی به سمت و سوی معماری غربی رو آورده و در رویای کاخ نشینی به ستون و سر ستون های معابد دوران باستان گرایش یافته اند، که دقیقا این ساختمان ها و استفاده از این نوع نما از افرادی که تازه به ثروت رسیده اند سرزده و اگر چه به ظاهر در ذهن بینندگان، اهالی این ساختمان بسیار ثروتمند و با فرهنگ به نظر خواهند رسید، ولی واقعیت این گونه نبوده و این نما فقط پوششی برای جلوه ای کاذب از ساکنین است. این اتفاق نشات گرفته از این است که طراح و مجری نما، نقشه راهبردی کاملی در دست ندارند و تمامی این ضوابط می بایست توسط مسئولین امر تدوین گردد تا طراحان بر اساس آن دست به طراحی و اجرای نماها در یک قالب و چارچوب بزنند. اصولا برای طراحی نما آیین نامه مدونی وجود ندارد ولی در دو سال اخیر وزارتخانه مسکن و شهرسازی کمیته ای را مصوب نمود که درچارچوب آن تحت عنوان کمیته سیما و منظر و جداره های شهری فعالیت نمایند و با تنظیم قوانین بومی شده و پس از تصویب در کمیته ماده پنج حکم‌اجرایی آن مصوب و با نوشتن دستورالعمل طراحی نمای بناها صورت پذیرد و این قوانین در شهر اراک توسط کمیته سیما و منظر که جمعی از کارشناسان سازمان و نظام مهندسی و شهرداری و مسکن و شهرسازی و چند سازمان دیگر ،پیشنویس آن آماده و قابل ارائه به کمیسیون ماده پنج می باشد و این می تواند راهگشای مهندسان طراح معمار باشد.
استفاده از نماهای سنگین چه مشکلاتی را در پی خواهد داشت؟
یکی از مشکلات کنونی در ساخت و ساز های اراک در حیطه نما که باعث وحشت و ناراحتی مسئولین و کارشناسان ادارات ذیربط شده است استفاده از نماهای پیچیده با مصالحی سنگین تحت عنوان نمای رومی و کلاسیک است که اکثریت این نماها توسط سازنده اجرا می شود. به دنبال بررسی هایی که توسط مهندسان کارشناس؛ اعضای سازمان نظام مهندسی و دفترفنی استانداری انجام شد و نتایج آن نیز در شورای فنی استان مورد نقد و بازاندیشی قرر گرفت، تمامی مشکلات نماهای رومی و کلاسیک ریشه در استاتیک و پایداری سازه ای قسمتی از بنا که مختص به پایداری نما است دارد. دلیل آن هم بی توجهی به نحوه اتصال شاسی کشی نما به سازه اصلی و استفاده از احجام پر و سنگین مصالح سنگی و اسکوپ سنگ به بدنه نما می باشد. مشکل این است که بدون در نظر گرفتن این بار سنگین مصالح در محاسبات اولیه، اسکلت ساختمان زده شده و فونداسیون، پوتر و ستون اجرا می شود و در بعضی مواقع مالک و سازنده بدون هماهنگی با مهندس محاسب و کارشناسان ذیربط خود اقدام به اجرا نما می کنند و این امر پی در پی توسط ناظرین ساختمان قبل از شروع تخلف به صورت گزارش تخلف به مراجع ذیربط اعلام می شود ولی متاسفانه به دلیل نامعلوم باز شاهد گسترش این نوع نما در شهر هستیم. ولی اگر ضوابط نما و کمیته نما در شهرداری با همکاری ادارات ذیربط جاری گردد و طراحی نما و طراحی های شهری تابع قوانین شهرسازی باشند، به جرات می توان گفت اراک نیز با توجه به کارشناسان خبره ای که در سازمان نظام مهندسی و مسکن و شهرداری دارد می تواند جزء شهرهای پیشرو در تدوین و پیاده سازی ضوابط نما باشد و با بهره گیری از این ضوابط معماری قابل قبول و شکیلی را منطبق بر قوانین و تکنولوژی و مصالح جدید که با فرهنگ و اقلیم و روحیه ساکنین این مرز و بوم سازگار است برای ایجاد شهری زیبا ارائه نماید.
سخن پایانی؟
در پایان روی سخنم با مهندسان طراح می باشد، ضروری است به این نکته توجه داشته باشند که بار اطلاعاتی نما در تشکیل و ارائه یک طرح نما نقشی اساسی دارد و به منظور کنترل این حد اطلاعات بایستی به تناسبات اجزاء نما، ظرافت ظاهری اجزاء، نظم کلی نما و بداعت در نما توجه نمایند. در طول تاریخ بشر همواره به دنبال کارآمدترین و زیباترین معماری بوده که تحت هر شرایط و در هر زمانی از آن بهره بگیرد اما می توان گفت پس از طی مراحل مختلف و ظهور و سقوط سبک های گوناگون یک نتیجه کلی در معماری حاصل شده است و آن اینکه نمی توان نسخه ای کلی برای معماری در هر شهر، با فرهنگ، اقلیم، سیاست، اقتصاد و تکنولوژی تعریف کرد چرا که معماری متاثر از تمامی آن ها می باشد، به عبارت دیگر هر قومی معماری خود را داشته و نمی توان هویت آن قوم را صرفا به دلیل پیاده کردن سبکی جدید نادیده گرفت. به امید روزی که تمامی ساختمان ها به روش پیش ساختگی ساخته شوند و تمامی معضلات در امر ساخت و ساز برطرف گردد و ساختمان هایی استاندارد به خریداران واقعی که همانا مردم عادی باشند تحویل داده شود.
