بازخوانی وقایع سلطان آباد(اراک) در روزنامۀ وقایع اتفاقیه

دوشنبه ۲۸ فروردین ۹۶
شماره ۵۶۴
****
یوسف نیکفام
نویسنده و پژوهشگر
****
در شمارۀ دوم هفته نامه وقایع اتفاقیه در روز جمعه یازدهم ربیع الثانی سال ۱۲۶۷ هجری قمری دربارۀ وقایع سلطان آباد در صفحۀ دوم و سوم آمده است:
«-۱ دو ماه قبل از این حکم شده بود که در عراق از فراهان و کزاز دو فوج جدید گرفته شود. این روزها از سرکردگان آنها خبر رسید که گرفته اند و تمام شده است و به جهت کثرت برف نتوانسته اند مشغول مشق بشوند. حکم شد که در اوایل حوت در سلطان آباد حاضر شده مشغول به مشق بشوند…
-۲ عالیجاه مقرب الخاقان میرزا حسن خان وزیر نظام که به حکومت عراق رفته بود، امور آنجا را در دست مضبوط و منتظم ساخته و معاودت نموده، روز چهارشنبه [ربیع الثانی] دهم وارد گردید…»
***
در شمارۀ دوم وقایع اتفاقیه، تاریخ درج شده در نشریه اشتباه است و روز جمعه دوازدهم ربیع الثانی بوده است. البته در متن خبر دوم به درستی روز چهارشنبه دهم ربیع الثانی نگاشته شده است.
-۱ یکی از مهم ترین اقدامات امیرکبیر در دوران صدراعظمی اش، اصلاحات نظامی و ارتشی اوست. در دورۀ قاجاریه در تقسیم بندی های نظامی، یکی از گروه های نظامی به «فوج» معروف بوده است. زنده یاد ابراهیم دهگان دربارۀ دو فوج جدید فراهان و کزاز می نویسد«…از جمله اصلاحات ارتشی امیرنظام تعدیل در کار سربازگیری و معفو داشتن ارامنه از اعزام سرباز به ارتش شاهنشاهی و نیز تکثیر افواج در محالی بود که بیشتر با اصول فنی آشنایی داشتند و نسبت سربازان آنجا با جمعیت محل کمتر بود…از جمله به افواج عراق دو فوج اضافه گردید. به این شرح که اتابک، برادر خود میرزا حسن خان وزیرنظام را حکومت عراق داد و بر افواج فراهان و کزاز دو فوج تازه به نام فوج جدید فراهان و کزاز اضافه گردانید…»[تاریخ اراک(مجلد دوم)، صص ۱۳۴- ۱۳۵٫] مصطفی زمانی نیا پژوهشگر توانمند و مؤلف مجموعۀ ارزشمند چهار مجلدی «کهن دیار فراهان» به «بررسی نقش فوج فراهان در فعل و انفعالات کشوری و لشکری و سهم نظامیان فراهانی در فرازوفرودهای سیاسی و اجتماعی ایران در عهد قاجاریان» پرداخته، می نویسد:«…فراهان و فراهانی های جنگ آور و برنا هم در آن میانه، فوج و گاهی هم افواجی داشته اند که در صورت لزوم در تحولات سیاسی و اجتماعی در رزم با دشمنان و بیگانگان و در ناامنی ها و اغتشاشهای محلی، وظیفۀ خود را انجام می داده اند و از این رو، در بسیاری از متون تاریخی و سفرنامه های مربوط به عصر شاهان قاجاری، از دسته های نظامی، امیران، سرتیپان، سرهنگان و سربازان فراهانی و نقش آنها یاد شده است…»[کهن دیار فراهان(سلحشوری و صف آرایی فراهانیان در قشون قاجاری)، ص۱۹٫] از خبری که در این شماره از وقایع اتفاقیه دیده می شود، معلوم می شود که فراهان و کزاز هر یک دارای دو فوج بوده اند. در این جریده اخبار بسیاری دربارۀ فوج فراهان و مأموریتهایش دیده می شود.
نظام الشعرا دربارۀ فوج فراهان سروده است:
همانا شنیدستی ای نامور
ز احوال فوج فراهان خبر
که این فوج از فوجهای عراق
فزون بود در حشمت و طنطراق
ز افواج دیگر بهادرترند
به قدر از همه فوجها برترند
مر این فوج را از خدیو جهان
لقب بود در سالها کامران
برین فوج دشمن شمار سترگ
بسی بود سرتیپهای بزرگ
چون منصورخان و چو خان
حسن بر ایشان بدی مهتر انجمن
بر ایشان چو فتح و ظفر یار بود
مهین ناصرالدوله سردار بود
امان الله آن خان با احتشام
که صمصام خواندی شهش بر نظام
ولی حضرت مقبل السلطنه
چون آمد امیر و رئیس بنه
به فرمان او گشت فرمانگذار
مهین میرپنج جلالت شعار
مهین میرزااحمد آن خان داد
که دارد ز سادات اکرم نژاد
بزرگ است و راد است و فرمانبر است
دلیر و امیر و هنرپرور است
بزرگ است و دارد بزرگی بنام
نبیرۀ جهاندار قائم مقام
به سیف و قلم جامع است آن همام
حسب و نانسب دارد آن نیکنام…
[کارنامه یا دو بخش دیگر از تاریخ اراک، صص ۱۸۰- ۱۸۱٫] ***
-۲ نظم بخشی حکومت عراق(اراک) در سال شروع انتشار وقایع اتفاقیه(۱۲۶۷ قمری) به برادر امیرکبیر، میرزا محمدحسن خان فراهانی واگذار می شود.
به نظر می رسد میرزاحسن خان در زمستان ۱۲۶۷ قمری حاکم عراق شده باشد. محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در این باره می نویسد:«…میرزاحسن خان وزیر نظام، برادر جناب میرزاتقی خان اتابیک اعظم، حکمرانی عراق یافت…» [مرآه البلدان، مجلد دوم، ص ۱۰۴۹٫] «…میرزا محمدحسن خان فراهانی علاوه بر مسایل انتظامی و امنیتی، در کارهای عمرانی نیز پیشگام بود و در شهر اراک با لایروبی کاریزها، نوسازی بازار و تجدید بنای پلها و دروازه ها و باغ شاهی، بانی خیر شد و حتی سرمایه شخصی اش را صرف امور عام المنفعه کرد…در ایامی که بر عراق عجم حکمروایی می کرد، اجازه نمی داد یکانهای نظامی و مأموران دیوانی، مردم را سرکیسه کنند و به دست آویز تأمین مخارج خورد و خوراک و اقامتشان از دهقانان و پیشه وران و بازاریان چیزی بگیرند…دست درازی عاملان حکومت به اموال دیگران و اجحاف و زورگویی کارگزاران کشوری و لشکری به توده های مردم را برنمی تابید و در حیطۀ تحت نظارتش قوانینی وضع کرد تا نوع روابط نواب دولتی با کشاورزان، نحوۀ برخورد مودیان مالیاتی با زمین داران و طریقۀ محاکمۀ مجریان و تنبیه خاطیان موازین و حدود مشخصی داشته باشند و هر کسی که صاحب قدرت است و از طرف دستگاه سلطنت حمایت می شود، نتواند به بی پناهان ستم روا دارد…توانست میزان جرایم و جنایات را بکاهد و در اراک و فراهان و مابقی توابع عراق، نظم و امنیت دلخواه خود را به نحوی برقرار سازد…»[کهن دیار فراهان(سلحشوری و صف آرایی فراهانیان در قشون قاجاریان)، صص ۱۶۶-۱۷۰] میرزا محمدحسن خان، هنگام مسافرت ناصرالدین شاه به عراق(اراک) در شعبان ۱۲۶۷ قمری(خرداد ۱۲۳۰ خورشیدی) به دستور شاه برای انتظام بخشیدن به قشون آذربایجان روانۀ آنجا می شود تا پس از بازگشت در اصفهان به موکب شاهی بپیوندد. او به آذربایجان می رود، بی خبر از آن که کمتر از یک سال دیگر(۱۲۶۸ قمری) با عزل برادرش امیرکبیر، مستوفی الممالک حاکم سلطان آباد می شود. پس از کشته شدن امیرکبیر، حکومت سلطان آباد در سال ۱۲۶۸ قمری به مستوفی الممالک واگذار می شود:«…از طرف جناب ایشان، لطفعلی خان نایب آجودان باشی به نیابت حکومت تعیین و در محل ماموریت خود حضور یافت. تا سال ۱۲۷۰، گویا به وساطت مرحوم مستوفی میرزا، حسن خان مورد عفو شاهی قرار گرفت و به نیابت حکومت عراق منصوب گردید. در سال ۱۲۷۱…شهر عراق به وسیلۀ نایب الحکومۀ مزبور مرمت شد و او در سال ۱۲۷۴ به یک قطعه نشان اول میرپنجی با حمایل آن مفتخر و با سمت میرپنجی به طرف آذربایجان روان گردید و حکومت عراق محول به شاهزاده نصرت الدوله یعنی حکمران تهران شد.»[نامه اراک(مجلد دوم)، ص ۱۳۶٫] میرزا حسن خان فراهانی در زمانی که نایب الحکومۀ عراق بود، اقدامات مهم دیگری نیز در سلطان آباد انجام داد:«…دکاکین شهر سلطان آباد و باغات و عمارات دیوانی را مرمت و تعمیر و غرس اشجار کرد و از بلاد دیگر از هر قبیل ارباب صنایع به این شهر آورد و سکنی داد…»[منتظم ناصری(مجلد سوم)، ص ۲۳۷٫] ابراهیم دهگان به اقدامات او در ولایت دیگر عراق عجم پرداخته است:«…از کارهای دیگر میرزا حسن خان بستن سدی است به رود لعل بار در نزدیک محلات که اکنون به نام سد نیمور معروف است…»[کارنامه یا دو بخش دیگر از تاریخ اراک، ص ۱۸۶٫]