چهارشنبه ۱۸ اردی یهشت ۱۳۹۸   شماره ۱۰۷۹

الگوی پریشانی

آموزش هایی در خصوص بیماری صرع

محمد بهمنی

کارشناس پرستاری

صرع (epilepsy به معنی «تصرف کردن، تملک داشتن، یا پریشان کردن») یک اختلال مغزی است که با تشنج‌های مکرر مشخص می‌شود. تشنج معمولا به‌عنوان تغییر ناگهانی رفتار در اثر تغییر موقت در عملکرد الکتریکی مغز تعریف می‌شود. مغز در حالت طبیعی به‌طور مداوم ایمپالس‌های الکتریکی کوچکی در یک الگوی منظم تولید می‌کند. این ایمپالس‌ها در طول نورون‌ها حرکت می‌کنند و ازطریق ناقل‌های عصبی (نوروترانسمیتر) به کل بدن منتقل می‌شود. بقراط، فیلسوف یونانی نخستین فردی بود که فکر می‌کرد صرع در مغز آغاز می‌شود. در صرع ریتم‌های الکتریکی مغز دچار نامتوازنی شده و منجر به بروز تشنج مکرر می‌شود. در بیماران دارای تشنج، الگوی الکتریکی نرمال به‌وسیله‌ی انفجارهای همزمان و ناگهانی انرژی الکتریکی که ممکن است به‌طور کوتاه روی هوشیاری، حرکات یا احساسات تاثیر بگذارد، دچار اختلال می‌شود. صرع معمولا پس از اینکه فردی دارای حداقل دو تشنج باشد که توسط علت شناخته شده‌ی پزشکی مانند ترک الکل یا کاهش شدید قند خون ایجاد نشده باشد، تشخیص داده می‌شود. اگر تشنج‌ها از یک منطقه‌ی خاص از مغز بیایند، علایم اولیه تشنج می‌تواند منعکس‌کننده‌ی عملکرد آن منطقه باشد. قسمت راست مغز، سمت چپ بدن را کنترل می‌کند و بخش سمت چپ مغز، سمت راست بدن را کنترل می‌کند. براین اساس اگر یک تشنج در قسمت راست مغز در منطقه‌ای که حرکت اندام‌ها را کنترل می‌کند، اتفاق بیفتد، تشنج‌ها ممکن است همراه‌با لرزش و تکان خوردن انگشت شست یا دست چپ باشد.
انواعی از صرع‌های مختلف وجود داد که دارای یک وجه مشترک هستند: گرایش به داشتن تشنجی که در مغز آغاز می‌شود. تمام تشنج‌ها ناشی از صرع نیستند. وضعیت‌های دیگری که ممکن است شبیه به صرع به‌نظر برسند عبارت‌اند از غش یا افت شدید قند خون در برخی از بیمارانی که برای دیابت تحت درمان قرار می‌گیرند. هر فردی ممکن است در شرایط خاصی دچار تشنج شود، اما بیشتر افراد در شرایط طبیعی دچار تشنج نمی‌شوند. تشنج گاهی با عناوین غش و حمله نیز مطرح می‌شود. تشنج زمانی اتفاق می‌افتد که در مسیر طبیعی عملکرد مغز اختلالی پیش می‌آید. در فاصله‌ی بین تشنج‌ها مغز به حالت طبیعی عمل می‌کند.
بیش از چهل نوع تشنج وجود دارد، بنابراین تشنج در افراد مختلف می‌تواند بسیار متغیر باشد. برای مثال فردی ممکن است برای چند ثانیه دچار بهت و بی‌حرکتی شود یا اینکه افرادی ممکن است روی زمین افتاده و دچار لرزش شوند. برخی از افراد حین تشنج هوشیار نیستند و به‌خاطر نمی‌آورند که چه چیزی برای آن‌ها اتفاق افتاده است. مفید است که از افرادی که او را دیده‌اند در توضیح علایم کمک گرفت تا به تشخیص او کمک کرد.
علل صرع
صرع‌های مختلف، علت‌های بسیار متفاوتی می‌توانند داشته باشند. این علل می‌توانند پیچیده بوده و گاهی شناسایی آن‌ها دشوار است. داشتن یک یا چند مورد از شرایط زیر می‌تواند موجب بروز این نوع تشنجات شود:
– استعداد ژنتیکی که از والدین به ارث می‌رسد
– استعداد ژنتیکی که حاصل تغییر جدیدی در ژن‌های یک فرد است
– تغییر ساختاری در مغز مانند عدم توسعه‌ی مناسب مغز یا جراحت ناشی از آسیب مغزی مانند عفونت‌هایی نظیر مننژیت، سکته یا ضربه.
– تغییرات ساختاری ناشی از مشکلات ژنتیکی نظیر توبروز اسکلروزیس یا نوروفیبروماتوز که روی مغز تأثیرگذار هستند
هم‌اکنون برخی از پژوهشگران بر این باورند که شانس ابتلا به صرع تا حدودی ژنتیکی است. هر فردی که تشنج در او آغاز می‌شود، همیشه دارای مقداری احتمال ژنتیکی برای بروز این بیماری است. دامنه‌ی این احتمال در بین افراد مختلف متغیر است. حتی اگر تشنج‌ها بعد از یک جراحت مغزی یا دیگر تغییرات ساختاری آغاز شود، این امر می‌تواند هم حاصل تغییر ساختاری و هم استعداد ژنتیکی فرد در ابتلا به صرع باشد. افراد زیادی ممکن است جراحت مغزی یکسانی را تجربه کنند ولی همه‌ی آن‌ها پس از آن دچار صرع نمی‌شوند.
عوامل خطرساز صرع
آستانه‌ تشنج
جزء احتمال ژنتیکی ابتلا به تشنج، آستانه‌ تشنج نامیده می‌شود. این همان سطح فردی مقاومت به تشنج است. هرکدام از ما می‌تواند در شرایط خاصی دچار تشنج شود ولی برای بیشتر افراد مقاومت طبیعی دربرابر تشنج به اندازه‌ی کافی بالاست که از بروز تشنج در آن‌ها پیشگیری کند. آستانه‌ تشنج ما بخشی از پشت‌صحنه‌ی ژنتیکی ما است که می‌تواند از والد به فرزند منتقل شود. بنابراین احتمال اینکه فردی دچار تشنج شود تا حدودی بستگی به اینکه آیا والد یا والدین او مبتلا به صرع بوده‌اند، دارد. اگر فردی دارای آستانه‌ تشنج پایینی باشد به مفهوم این است که مقاومت او دربرابر تشنج کمتر است، بنابراین این فرد نسبت‌به افرادی که دارای آستانه‌ی مقاومت تشنج بالایی هستند، بدون دلیلی آشکاری و به‌طور ناگهانی دچار تشنج می‌شود.
عوامل زیر ممکن است خطر بروز تشنج را در افراد مستعد به تشنج افزایش دهد:
– استرس
– کمبود خواب یا خستگی
– مصرف غذای ناکافی
– مصرف الکل یا اعتیاد به مواد مخدر
– عدم مصرف داروهای ضدصرع تجویز شده
حقایقی درمورد صرع
– اکثر تشنج‌ها به‌طور ناگهانی و بدون هشدار اتفاق می‌افتند، زمان کوتاهی طول می‌کشند (چند ثانیه یا دقیقه) و خودشان متوقف می‌شوند
– تشنج‌ها می‌توانند در هر فردی متفاوت باشند
– فقط اطلاع از اینکه فردی مبتلا به صرع است، مشخص نمی‌کند که صرع او به چه صورتی است یا اینکه چه تشنجاتی دارد
– نامیدن تشنج‌ها به‌عنوان بزرگ یا کوچک دارای اطلاعاتی درمورد اینکه طی تشنج برای فرد چه اتفاقی خواهد افتاد، نیست.
– در تمام تشنج‌ها حرکات جنبشی و لرزشی دیده نمی‌شود. برخی از افراد طی یک تشنج فقط دچار حالت بهت و گیجی می‌شوند.
– برخی از افراد وقتی که بیدارند دچار تشنج می‌شوند که به آن تشنج بیداری گفته می‌شود. برخی از افراد هم حین خواب دچار تشنج می‌شوند که تشنج در حین خواب یا تشنج شبانه نامیده می‌شود. این عناوین نوع تشنج را مشخص نمی‌کنند و فقط اشاره به زمان اتفاق افتادن تشنج‌ها اشاره دارند.
– در جریان تشنج ممکن است جراحاتی به فرد وارد شود اما بیشتر افراد به خودشان آسیب نمی‌زنند و نیازی نیست که برای این موضوع به پزشک مراجعه کنند.
تشخیص صرع
– از آن جایی که فرد دچار صرع تا زمانی‌که دچار تشنج شود، هیچ علامت آشکاری ندارد، این امر می‌تواند تشخیص صرع را با مشکل مواجه کند. تشخیص معمولا پس از اینکه فردی بیش از یک تشنج صرعی را تجربه کرد، انجام می‌شود. تشخیص صرع ساده نیست. پزشکان اطلاعات بسیار مختلفی را جمع‌آوری می‌کنند تا علل تشنج را ارزیابی کنند. اگر فردی دارای دو یا تعداد بیشتری تشنج بود که در مغزش آغاز شده بود، ممکن است که مبتلا به صرع تشخیص داده شود. از آن‌جایی که یک آزمایش خاص وجود ندارد که بتواند صرع را تشخیص دهد، تشخیص همیشه آسان نیست. تشخیص صرع در فرد براساس این انجام می‌شود که قبل، در جریان و پس از تشنج برای فرد چه اتفاقی می‌افتد. برای مثال برخی از حالات غش ممکن است به‌نظر شبیه به تشنج‌های صرعی بیایند و ولی اغلب قبل از غش، فرد احساس سرما کرده و دچار تاری دید می‌شود. اما تشنج صرعی بسیار ناگهانی اتفاق می‌افتد و فرد دارای هشداری در زمینه‌ی وقوع یک تشنج نیست.
– فردی که دچار تشنج می‌شد، ممکن است به‌خاطر نیاورد که چه چیزی اتفاق افتاده است. او بهتر است توضیحاتی در زمینه‌ی آن چه اتفاق افتاده است، از زبان فردی که او را دیده است، ثبت کند که بتواند به پزشک معالج خود نشان دهد. در این بخش برخی از سوالاتی که ممکن است به ثبت اطلاعات مهم در زمینه‌ی تشنجی که اتفاق افتاده است، کمک کند، آورده شده است.
قبل از تشنج
– آیا چیزی موجب آغاز تشنج شده است؟ برای مثال آیا فرد احساس خستگی، گرسنگی یا ناخوشی کرده است؟
– آیا فرد دارای هیچ علامت هشدار دهنده‌ای مبنی بر اینکه قرار است دچار تشنج شود، داشته است؟
– آیا خلق‌و‌خوی او تغییر کرد؟ برای مثال هیجان زده، مضطرب یا ساکت بود؟
– آیا فرد صداهای عجیب غریبی مانند گریه یا زمزمه کردن نامفهوم از خود درآورد؟
– آیا دچار هیچ حس غیرمعمولی مانند یک مزه یا بوی عجیب غریب و احساس خاصی در معده‌ی خود شده بود؟
– فرد قبل از تشنج کجا و در حال انجام چه کاری بوده است؟

پس از تشنج
– احساس فرد پس از تشنج به چه صورت بوده است؟ آیا او دچار حس خستگی شده یا احساس نیاز به خواب داشته است؟
-چه مدت طول کشیده تا او به حالت طبیعی برگردد؟
جدای از تشریح تشنج‌ها، موضوعات دیگری نیز وجود دارند که می‌توانند درمورد علت تشنج‌ها کمک کنند. تاریخچه‌ی پزشکی بیمار و دیگر مشکلات سلامتی که او دارد، نیز بخشی از فرایند تشخیص محسوب می‌شود. گاهی اوقات علت صرع یک فرد ممکن است مشخص شود. بااین‌حال در بیشتر افراد علت آشکاری برای صرع دیده نمی‌شود.
آزمایش‌های تشخیص صرع
از آزمایش‌های خون، الکتروانسفالوگرافی (EEG) و اسکن مغز برای جمع‌آوری اطلاعاتی برای تشخیص استفاده می‌شود. این آزمایش‌ها به‌تنهایی نمی‌توانند صرع را تأیید یا رد کنند.
آزمایش‌های عمومی: آزمایش‌هایی وجود دارند که می‌توانند کمک کنند تا احتمال وجود دیگر بیماری‌ها برطرف شود. این‌ها شامل موارد زیر می‌شوند:
آزمایش‌های خون: معمولا یک نمونه‌ی خون از فرد بیمار گرفته می‌شود. این نمونه مورد استفاده قرار می‌گیرد تا وضعیت سلامت عمومی او مورد بررسی قرار گیرد و دیگر علل احتمالی تشنج نظیر پایین بودن سطح قند خون یا دیابت کنار گذاشته شود.
الکتروکاردیوگرام (ECG): از ECG برای ثبت فعالیت الکتریکی قلب استفاده می‌شود. این کار با چسباندن الکتروهایی روی بازوها، پاها و قفسه‌ی سینه انجام می‌شود. این الکترودها سیگنال‌های الکتریکی قلب را می‌گیرند. یک ECG می‌تواند احتمال بروز تشنج در اثر عملکرد مغز را مشخص کند.
تشنج‌های صرعی
تشنج‌های صرعی در اثر اختلال در فعالیت الکتریکی مغز ایجاد می‌شوند. انواع مختلفی از تشنج‌های صرعی وجود دارد اما همه‌ی آن‌ها در مغز آغاز می‌شوند. تشنج‌های دیگری هستند که ممکن است به‌نظر شبیه تشنج‌های صرعی بیایند ولی آن‌ها در مغز آغاز نمی‌شوند. برخی از تشنج‌ها در شرایطی نظیر افت قند خون یا تغییر در عملکرد قلب اتفاق می‌افتند. برخی از کودکان کم سن نیز در دمای بالا دچار تشنج ناشی از تب می‌شوند. این‌ها معادل تشنج صرعی نیستند.
صرع پایدار (status epilepticus)
تشنج‌های یک فرد معمولا از نظر زمانی هر بار که اتفاق می‌افتند، دارای مدت زمان یکسانی بوده و خود‌به‌خود متوقف می‌شود. البته گاهی تشنج‌ها متوقف نمی‌شوند یا اینکه یک تشنج به‌دنبال تشنج دیگر و بدون بهبودی فرد در فاصله‌ی بین دو تشنج رخ می‌دهد. اگر چنین وضعیتی برای پنج دقیقه یا بیشتر طول بکشد به آن صرع پایدار گفته می‌شود. صرع پایدار شایع نیست اما می‌تواند درمورد هر نوعی از تشنج اتفاق افتد و فرد ممکن است نیاز به مراجعه به پزشک پیدا کند.
داشتن یادداشت‌های منظم از تشنج‌ها به فرد کمک می‌کند که بتواند آغازگرهای خود را بشناسد و حتی‌الامکان از آن‌ها اجتناب کند.
درمان‌های صرع
داروها: داروهای ضدصرع (AEDs) ازطریق کنترل فعالیت الکتریکی مغز که موجب تشنج می‌شود، کار می‌کنند. این داروها صرع را درمان نمی‌کنند و به‌منظور توقف تشنج هنگامی که در حال اتفاق افتادن است، استفاده نمی‌شوند. این داروها بهترین نتیجه را زمانی دارند که به‌طور منظم و تقریبا در زمان های مشابهی از روی مصرف شوند. تشنج در هفتاد درصد از افراد با مصرف این داروها به‌کلی تحت کنترل در می‌آید.
هدف از درمان، توقف تمام تشنج‌ها با مصرف حداقل مقدار و تعداد داروهای ضدصرع و حداقل اثرات جانبی است. معمولا درمان با استفاده از یک داروی ضدصرع و در کمترین مقدار آن آغاز می‌شود و به‌تدریج مقدار آن اضافه می‌شود تا زمانی‌که تشنج‌های بیمار تحت کنترل در بیایند. اگر تشنج‌های فرد توسط این دارو کنترل نشد، معمولا یک داروی ضدصرع دیگر (با اضافه کردن داروی جدید و کنارگذاری تدریجی داروی قدیمی) تجویز می‌شود. اگر تشنج بیمار تنها با استفاده از یک دارو کنترل نشود، ممکن است داروی دیگری نیز اضافه شود و بیمار لازم باشد هر روز دو نوع دارای ضدصرع مصرف کند. اکثر داروی ضدصرع دارای دو نام هستند، یکی نام عمومی و یکی نام تجاری که توسط شرکت سازنده تعیین می‌شود. برخی از داروهای ضدصرع بیش از یک نسخه‌ی عمومی دارند و هر نسخه ممکن است دارای نام مخصوص به خود باشد. برای برخی از ضدصرع‌ها نسخه‌های مختلف دارو ممکن است با هم اختلاف کمی داشته باشند و این می‌تواند روی کنترل تشنج تأثیرگذار باشد. هنگامی که مشخص شد یک داروی ضدصرع می‌تواند تشنج‌های بیمار را تحت کنترل در آورده و مناسب او است، توصیه می‌شود که بیمار همان نسخه از دارو را همیشه مصرف کند.