شنبه ۲۴ اسفند ۱۳۹۸ شماره ۱۲۴۵

وقایع استان در گفتگو با سیامک زند رضوی جامعه شناس بررسی می کند، چگونه می توان از بحران کرونا در بازتولید سرمایه اجتماعی استفاده کرد؟

احیا در اغما

کوروش دیباج

«کرونا ویروس» از کشور چین علاوه بر ایران به ۵۰ کشور دیگر نیز وارد شد، و با سرعت انتقال و شیوع بسیار زیاد به بحرانی جهانی تبدیل شد و مشکلات بسیاری را برای جامعه‌ جهانی ایجاد کرد. بی‌گمان روزی این بحران تمام می‌شود و هم‌چون هزاران بیماری ویروسی شایع در جهان از یاد می‌رود؛ اما مسأله اصلی ما در ایران کرونا نیست، بلکه بحرانی به نام «بحران سرمایه اجتماعی» است.

کرونا نخستین ویروس تهدیدکننده جامعه نیست و بی‌تردید آخرین‌ آن‌ها نیز نخواهد بود و احتمال دارد چندی بعد، ویروس‌های هولناک‌تری از «کوید ۱۹» جای آن را بگیرد همانطور که سیاه‌زخم، سم بوتولینوم، طاعون، ابولا و سارس جان بسیاری از مردم جهان را گرفتند و خواهند گرفت.

بنا بر اظهار نظر سازمان  بهداشت جهانی، کرونا با رعایت مسایل بهداشتی و مراقبت‌های پزشکی کنترل می‌شود؛ با وجود این، نگرانیِ اصلی که به بحران انجامیده، خالی شدن امکانات ایمنی و بهداشتی از بازار و ناامنی ناشی از کمبود لوازم ضروری است.

تب‌زدگیِ جامعه‌ برای مصون ماندن از خطر ابتلا به کرونا، تبدیل می‌شود به هجوم بی‌درنگ مردم به داروخانه‌ها پس از انتشار خبر شیوع بیماری کرونا. رویدادی که رویکردی دوسویه دارد: از یک سو، درخواست روبه‌فزونی جامعه برای تهیه‌ اقلام مصرفی بهداشتی، مانند ماسک و دست‌کش و مواد ضدعفونی‌کننده، حتی چندین برابر نیاز یک‌ساله؛ از سوی دیگر، سوء استفاده برخی شرکت‌های تولیدکننده این اقلام با احتکار محصولات خود. بازاری تکراری و آشنا که در آن، تولیدکننده کالا را به سبب تقاضای بسیار با چندین برابر بهای اصلی و به صورت قطره‌چکانی به بازار تزریق می‌کند، تا سود بیش‌تری به دست آورد. بر گرانیِ کالا، نقش دلال و برخی داروخانه‌ها نیز بی‌تأثیر نیست. انبار داروخانه‌ها نیز، هم‌چون انبار تولیدکننده یا واسطه با افزایش تقاضا، انبوه‌تر می‌شود، تا بر قیمت کالاهای مورد نیاز مردم بدون احساس گناه بیفزایند.

در خبری آمده است با شیوع ویروس کرونا در کشور دانمارک قیمت مواد ضدعفونی‌کننده در داروخانه‌ها به‌شدت کاهش یافت، تا به منظور پیش‌گیری، قدرت خرید برای همه وجود داشته باشد. در دسترس و ارزان بودن کالا سبب می‌شود، مردم نیز برای خرید عطش نداشته باشند. بنابراین، بازار نیز دچار کمبود نمی‌شود.

بدین ترتیب، یک پرسش باقی می‌ماند: ویروس که همان ویروس است! تفاوت فاحش فکری و رفتاری بین مردم کشور ما با دیگر کشورهای در چیست؟ و چه عواملی باعث این رخداد شده است؟

چرا با شنیدن شایعه قرنطینه شهر اراک به فروشگاه‌ها هجوم آوردیم و چند برابر مصرف مورد نیازمان کالاهای بهداشتی و ضدعفونی‌کننده خریدیم، تا میزان موجودی فروشگاه‌ها کاهش یابد، و سودجویان بتوانند قیمت‌ها را چند برابر کنند؟

گیرم که محصول چند ماه خانه را نیز انبار کردیم، آیا برای بعد از آن هم فکری کرده‌ایم؟ کمی به عقب برگردیم: آیا همین هجوم‌ها به گرانی ارز نینجامید؟ یا گرانی خودرو و مسکن؟ یا دیگر اقلام مصرفی؟ دود این گرانی ها به چشم چه کسی رفت؟

مشکل جامعه امروز ما این است که فراموش کرده‌ایم همه، مسافران یک کشتی هستیم. هر کس درحال تخریب محدوده‌ای است که در آن نشسته، بدون توجه به تأثیری که کارش بر کل کشتی می‌گذارد، و بدون آنکه یادش باشد کشتی با بحران غرق شدن روبه‌روست.

مشکل امروز جامعه ما این است که برخی، منفعت لحظه‌ای خودشان را به منفعت درازمدت جامعه ترجیح می‌دهند، مشکل جامعه ما این است که در تکاپو هستیم که خودمان به ویروس کرونا مبتلا نشویم، خودمان را به وسایل پیشگیری تجهیز کنیم؛ اما به این نمی‌اندیشیم که شیوع گسترده این ویروس چه پیامدهای هول‌انگیزی برای جامعه ای که در آن زندگی میکنیم به همراه دارد؛ حتی اگر تمام امکانات در دسترس هم باشد.

آن کسی که مواد ضدعفونی و ماسک را احتکار می‌کند، بی‌شک نمی‌داند دارد چه بلایی بر سر خانواده‌ و خودش می‌آورد؛ زیرا منفعت لحظه‌ای قدرت آینده‌نگری‌اش را از او گرفته است.

چنین رویدادهایی را در جامعه بارها و بارها می‌توان دید. درواقع، جامعه امروز ما درگیر بحران سرمایه اجتماعی است و موضوعاتی چون کرونا فقط به هویدا شدن این بحران‌های اجتماعی و برداشته شدن نقاب‌ها و آشکارگیِ چهره واقعی در مواقع بحران می‌رسد. از این رو وقایع استان در گفتگو با دکتر سیامک زند رضوی، جامعه شناس بررسی کرده است که چگونه می توان از بحران کرونا در بازتولید سرمایه اجتماعی استفاده کرد

زند رضوی، جامعه شناس با اشاره به زیر مجموعه  های مفهوم سرمایه اجتماعی اظهار کرد: بخشی از سرمایه اجتماعی در هر جامعه، اعتماد به مقامات است ( سطح حکومت و چه دولت ) اعتماد پدیده ای است که در طول زمان میزان آن تغییر پیدا می کند، به همین جهت میزان آن توسط انجمن های علمی و مراکز افکار سنجی دائما مورد سنجش قرار می گیرد و به افکار عمومی گزارش می شود. در دنیای امروز حتی این امکان به لحاظ فنی به وجود آمده است که روزانه شهروندان نظرشان را اعلام کنند و اگر مقامی از حدی اعتماد پایین تری را جلب کرد بداند که باید درخانه بماند وجایش را به دیگری بدهد.به هر حال این سنجش باید مستقل از حکومت ، در عرصه عمومی  انجام شود. در چنین سنجش مستقلی، بر خلاف  سنجش ها امروز درجامعه ما ، نتایج فوری علنی اعلام می شوددر آن  نگاه امنیتی وجود ندارد.

وی ادامه داد: در حال حاضربرپایه مشاهدات من  سطح اعتماد به مقامات گوناگون در کشور ما  پایین و میزان آن ضعیف است و این امر بدین خاطر است که در ۴۰ سال اخیر سال به سال نگاه به جامعه، امنیتی تر شده است این امنیتی شدن نگاه به جامعه ای در سال های اخیر به گونه ای شده است که هر فردی که می خواهد در سازمان و نهادی شروع به کار کرده و یا حتی در جامعه فعالیت داوطلبانه ای داشته باشد، باید از دستگاه امنیتی که چندگانه بوده و اغلب اوقات فاقد قواعد روشن هستند، تایید صلاحیت شوند همین امر باعث ایجاد بی اعتمادی جامعه نسبت به مقامات خواهد بود زیرا جامعه احساس می کند، شهروندان حق برابر ندارند، بلکه از لحاظ مقامات شهروندان به دو گروه خودی و غیر خودی تقسیم می شوند.

این جامعه شناس تصریح کرد: تقسیم بندی شهروندان به دو گروه خودی و غیر خودی را می توان در لطیفه هایی که در افکار عمومی جامعه ساخته می شود، پیگیری کرد. این تقسیم بندی را به صراحت می توان حس کرد و ساخت این لطیفه ها ناشی از این است که اعتماد اجتماعی در کشور و میزان آن پایین است. این کاهش اعتماد اثرات مخربی برای جامعه و کشور دارد که آخرین نمونه آن  مشارکت پایین مردم در انتخابات اخیر مجلس اسلامی است.

زند رضوی با بیان اینکه زیر مجموعه دوم سرمایه اجتماعی، اعتماد به نهادهای اجتماعی است، گفت: جامعه امروز ما به نهادهای مختلفی امروزه بی اعتماد است همچون نهاد آموزش و پرورش که جامعه معتقد است تفکر انتقادی و آموزش پرسشگری در مدارس صورت نگرفته و حتی مافیای کنکور و تست زنی به این نهاد مهم نفوذ پیدا کرده است، نهاد دیگر که در آن بی اعتمادی موج می زند، نهاد عدالت و قوه قضاییه است، به جای اینکه عدالت در این قوه به شکل برابری ارائه شود، همیشه احساس نابرابری، تبعیض و بی اعتمادی ازاقدامات  این قوه به جامعه انعکاس پیدا می کند.

وی ادامه داد: نهاد دیگر که بی اعتمادی به  آن بالا است، نهاد اقتصاد  است، وقتی این نهاد را مورد بررسی قرار می  گیرد، روشن می شود سیاست های که دولت، بانک مرکزی و …برای رونق فضای تولید، نجات بنگاه های خصوصی و… انجام می دهند باعث شده پول بی پشتوانه به سیستم اقتصاد کشور تزریق شود و همین امر در نهایت موجب کاهش قدرت  خرید مردم، کوچک تر شدن سفره آنان و در نهایت بی اعتماد به  نهاد اقتصاد شده است.

این جامعه شناس بیان کرد: نهادی که مورد بی اعتمادی وسیعی قرار گرفته و در هفته های اخیر موج بی اعتمادی به آن به شدت افزایش پیدا کرده است، نظام بهداشت و درمان است. متاسفانه با شناسایی اولین موارد افراد مبتلا به ویروس کرونا مسافران کشور چین، وزارت بهداشت و درمان کشور مطلوب و به موقع عمل نکرد و به جای اینکه پروازها خود را از کشور چین لغو کند و تمهیدات لازم برای مقابله با اثرات سو ورود ویروس کرونا به کشور داشته باشد و شهر قم را قرنطینه کند، احتمالا با فشار مقامات سیاسی غیر پاسخگو سکوت کرد  وبه جای اینکه اقدامات لازم همچون منع عبور و مرور از این استان به استان های دیگر و…صورت گیرد، این امر صورت نگرفت و امروز شاهد فاجعه ای به نام هم گیری ویروس کرونا در سرتاسر کشور هستیم.

زند رضوی اذعان کرد: علاوه بر نبود عملکرد مطلوب و مقابله به موقع با  هم گیری ویروس کرونا در کشور توسط وزارت بهداشت، شاهد هستیم مقامات و دستگاه های متولی به طور شفاف پاسخگوی وضعیت موجود نبوده و حتی شاهد هستیم از سوی مقامات بالای کشور اعلام می شود  این هفته یا هفته بعد وضعیت فعالیت ها به حالت عادی بر می گردد، در صورتیکه مردم  شاهد بودند نه تنها کشور به شرایط عادی بر نگشت، بلکه بحران  مذکور تشدید شد یعنی در واقع علی رغم تلاش های قهرمانانه کادر خدماتی ، بهداشتی، پرستاری وپزشکی  سیستم بهداشت و درمان کشوربه دلیل نداشتن امکانات لازم از یک طرف و عدم توانایی در کنترل سرعت همه گیری به سمت فروپاشی و نانوانی می رود وبی اعتمادی بیشتری را به جامعه تزریق می کند.

عضو هیات علمی سابق  گروه علوم اجتماعی دانشگاه شهید باهنر کرمان با اشاره به اینکه نوع دیگر بی اعتمادی، بی اعتمادی بین گروه های اجتماعی است، گفت: بصورت تاریخی  در جامعه ما ،به عنوان مثال احاد جامعه به تهرانی ها و شهرستانی ها تقسیم می شوند و همیشه بنا به دلایلی تهرانی ها خودشان را موجه تر از  شهرستانی ها  می دانستند یا در تاریخ ما دوگانه هایی همچون شهری ها و روستایی ها، بالاشهری، پایین شهری و… وجود داشته که این دوگانه ها همیشه چالش هایی را برای بین گروه اجتماعی کشور ما ایجاد کرده و می کند و حتی این دوگانگی ها به اقوام  مختلف کشور همچون فارس ها و ترک و…ورود پیدا کرده و شکاف های نهفته ای را جامعه ایجاد کرده و  اما ضروتا این موارد فعال و مسأله ساز نیستند ولی در برهه ای از زمان ها این بی اعتمادی در بین گروه های اجتماعی تشدید می شود.

زند رضوی ادامه داد:همیشه بی اعتمادی دربین گروه ها ی مذکور فعال نیست، اما در شرایطی  انتخاب سیاست هایی به  نفع یک طرف شکاف توسط  حاکمیت  در تشدید آن  شکاف ها  موثر باشد. درحالت عادی  اعتماد بین گروه های اجتماعی بخش مهمی از سرمایه اجتماعی جامعه است.

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه آخرین زیر مجموعه سرمایه اجتماعی، اعتماد بین فردی است، اظهار کرد: در این زیر مجموعه این پرسش اساسی مطرح می شود که افراد در جامعه  در تعاملات رویاروی وچهره به چهره به چه درچه به اعتماددارند.در ایران امروز هنوز مانند گذشته افراد بیشترین  اعتمادشان در ساختار خویشاوندی و خانوادگی است، تا اعتماد  به افراد دیگر، همچون  دوستان ،همسایه ها، هم محله ای ها .این اعتماد بین فردی در مواردی آسیب می بیند . شاهد هستیم خشونت ها در بین شهروندان، در بعضی از مسائل دیده می شود که شاخص آن مراجعات و پرونده هایی که در پزشک های قانونی سراسر کشور در اثر اعمال این خشونت ها تشکیل می شود.

زند رضوی عنوان کرد: اگر در جامعه ای همچون کشور ما که سرمایه اجتماعی ضربه خورده و در شرایط بحرانی همچون هم گیری ویروس کرونا درگیر است، بخواهیم سرمایه اجتماعی را تقویت و به نوعی باز تولید کنیم.

 اولین و مهمترین شرط آن این است که  حاکمیت اعلام کند و عملا به فضای امنیتی جامعه  پایان دهد.

دومین شرط این است که مدیریت بحران از مدیریت سیاسی و امنیتی تفکیک بشود و پذیرفته شود مساله امروز در درجه اول اجتماعی است  و بهداشتی است.

سومین شرط اهمیت مقیاس استانی برای رهبری و مدیریت بحران است و این سطح باید از اختیارات حداکثری در تصمیم سازی،برنامه ریزی و اجرا برخوردار باشد.

چهارمین شرط مدیریت بحران به افرادی سپرده شود که از لحاظ  شخصی دارای دو ویژگی اساسی باشند.

 ویژگی اول اینکه این افراد از لحاظ حرفه و تخصصشان سرآمدان و منتخبان جامعه خود باشند، بهترین متخصصان همگیری شناسی  جامعه شناسانی که در مدیریت بحران صاحب تجربه هستند این ها مدیریت داشته باشند.

ویژگی دوم در جامعه پیرامون خود شناخته و دارای سرمایه اجتماعی کافی باشند .

ادامه دارد…