نگاهی به نماد تاریخی و هویتی شهر اراک/بازار، اثر انگشت اراک

یکشنبه ۲۳ آبان ۹۵ شماره ۴۶۳

سمیه انصاری فر
وقایع استان

هر شهری دارای یک نماد و هویت است، نمادی که آن را از دیگر شهرها متمایز و متفاوت می کند، هویت و شخصیت یک شهر در گرو نمادهای خاص آن است، نمادهایی که ریشه در مکان، زمان و تاریخ دارند و با سنت و فرهنگ آن شهر در ارتباط هستند.
بنابراین بناها و بافت های تاریخی یکی از مهم ترین نمادهای هویتی یک شهر به شمار می روند، زیرا این بناها و آثار نشانگر روند حرکت تاریخی گذشتگان تا امروز هستند بافت های قدیمی اغلب با جای دادن آثار تاریخی و معماری در خود و همچنین وقوع اتفاقات و حوادث مهم تاریخی در آن مکان ها یکی از مهمترین عناصر تشکیل دهنده هویت شهر ها می شوند.
بنای تاریخی نمادی از هویت فرهنگی و بقای مردم آن منطقه و همچنین بخشی از میراث ملت یک شهر و منطقه محسوب می شود. در اکثر شهرها بناها و بافتهای دارای ارزش تاریخی و فرهنگی در مناطق فرسوده شهری قرار دارند، متاسفانه عدم توجه به این گنجینه های تاریخی علاوه بر ایجاد مشکلات عمده و به دور ماندن از خدمات شهری برای ساکنان این محلات، بناها و بافتهای با ارزش تاریخی را نیز در معرض خطر تخریب قرار داده است.
شهر اراک نیز با قدمت بیش از دو قرن در دل خود بافت ها و مکان های تاریخی بسیار دارد که هویت این شهر و به نوعی تاریخ مصور آن به شمار می آید، شاخص ترین بنای تاریخی شهر اراک بازار سرپوشیده آن است، بازاری که در عمر دویست ساله خود وقایع مختلفی را از سر گذرانده و گاه بی مهری هایی نیز در حق آن شده است. هرچند این بازار مانند گذشته رونق ندارد؛ ولی هنوز هم اصلی ترین مرکز تجاری این شهر به شمار می آید، درست است که المان های زندگی امروز در دل این بنا رخنه کرده و تصویری متناقض و آزار دهنده عرضه کرده؛ ولی این مکان همچنان با سقف های گنبدی و حجره هایش مامنی برای دوری از شلوغی زندگی ماشینی است و با معماری منحصر بفرد و جلوه های فرهنگی و تاریخی اش در پیشانی هویت و فرهنگ اراک قرار دارد.
دالان ها، سراها و گذرهای بازار هر کدام در دل خود یک تاریخ دارند یک حافظه، حافظه ای که بوی ادویه ها و داروهای گیاهی، صدای چکش مس گرها، رنگ و نقش ترنج فرش ها، فریاد معترضان، صدای طبل و دهل در آن نهفته است. بی شک بسیاری از ما در مورد بازار و آنچه در دل خود دارد خیلی نمی دانیم و این بنا و خرید ور فت و آمد از آن برای ما به یک روزمرگی تبدیل شده است، شاید بسیاری از ما هنوز ندانیم که بازار اراک به عنوان یک بنای حیاتی و تاریخی هم اکنون به دنبال ثبت جهانی است و ما بعنوان شهروند در برابر آن مسئولیت اجتماعی داریم؛ اما چرا بازار اراک اینقدر مهم است؟ در ادامه نگاهی اجمالی به این بنا و ویژگی هایش داریم.
مجموعه تاریخی بازار اراک نمونه ارزشمندی از شهرسازی در اوایل قرن گذشته است که بنای آن را فردی به نام سپهدار اعظم، حاکم اراک گذاشته است. این بازار از دیرباز به عنوان مرکز اقتصادی و تجارت شهر و عرضه فرش همراه با مواد اولیه آن از قبیل تار و پود و نقشه دار قالی و خامه شناخته می شود.
بازار اراک بخش اساسی بافت مرکزی شهر سلطان آباد «اراک قدیم» می باشد. این بنا که یکی از ارزشمند ترین تجربه های شهرسازی و معماری تاریخی ایران است ما بین خیابان های امام خمینی، محسنی، پاسداران (حصار)، خیابان عمار و یاسر واقع گردیده است .
این بنای با ارزش تاریخی که تلفیقی از معماری مدرن و سنتی ایران است در چهار جهت شمال، جنوب، شرق و غرب ساخته شده است و طول آن در جهت شمال به جنوب ۷۲۰ متر و در جهت غرب به شرق ۲۰۰ متر است. این دو بازار در محلی بنام چهار سوق با هم تلاقی می کنند. دروازه ورودی آن به نامهای دروازه قبله (جنوب) ،دروازه رازان (شمال)، دروازه حاج علی النقی (غرب) و دروازه شهر جرد (شرق) از معابر اصلی می باشند. یکی از ویژگی های معماری بازار اراک بکار گیری انواع طاق و گنبد جهت مسقف کردن گذرگاهها ، حجره ها ، انبارها و سراهاست .
بازار اراک از مصالحی چون آجر، ملات گچ، آهک و خاک رس ساخته شده است. در پی دیوارها و همچنین در جرز دیوار و طاقها برای استحکام بیشتر از تیرچه‌های چوبی استفاده شده و در پای ستونها هم صفحات و ورق های منجمد مسی و سربی به کارگرفته شده‌است.
سقف بازار گنبدی بوده و با کاهگل پوشیده شده، از نمای پشت بام، گنبدهای ممتد در دو ردیف شمالی و جنوبی و غربی و شرقی به طور زیبایی مشاهده می‌شود و گنبد چهار سوق از دیگر گنبدها بلندتر و با عظمت تر دیده می‌شود.
درمرکز هر گنبد نورگیری تعبیه شده که کار هواکش را هم‌انجام می‌دهد، عمده حجره‌ها در راسته بازارها استقرار یافته و کارگاه‌های تولیدی، باراندازها، انبارها و بازارچه‌های اختصاصی در سراها است.
بازار اراک دارای راه ها و گذرگاه های گوناگون است که اسم بعضی از آنها برگرفته از نام یا نوع کاربری آنها و نیز ریشه در امور مذهبی و فرهنگ تربیتی خاص مردم این شهر دارد مانند گذر قبله (وجود مسجدی به همین نام در این گذر) و گذر لوطی هاشم (نشانه فتوت و جوانمردی یک شخص به اعتبار کلمه لوطی) و گذر ملا قاسم از جمله آن ها هستند.
در طرفین بازار به‌ فواصل حدود پنجاه متری از یکدیگر سراهایی ساخته شده که به فروش کالا وارائه خدمات مشغول می‌باشند، وجود سراهای گوناگون در بازار نه تنها دال بر شکوفایی و رونق داد و ستدی این شهرهای گوناگون و نیز روابط تجاری بین المللی دارد. بلـــکه جلوه ای دلپذیر از ذوق و هنر معماری را نشان می دهد. از میان آن می توان به سرای کاشانی، نوذری و… اشاره نمود.
این سرا از سراهای مهم و برجسته بازار اراک به شمار می آید که بعد از گذر سوم معروف به گذر ملا قاسم واقع شده است و از دو بخش تیمچه و یک حیاط مرکزی رو باز تشکیل شده است.ورودی سرا از سمت شرقی راسته بازار میسر می شود. بخش تیمچه این سرا از دو طبقه ساخته شده است که پوشش سقف آن از نوع طاق و چشمه یا تزئینات زیبای یزدی بندی و کاربندی اجرا گردیده است. وسط هر طاق نورگیری دایره ای شکل که مرکزش شمسه کاربندی طاق است وجود دارد. در حیاط زیبای سرا باغچه ای بزرگ وجود دارد که در اطراف آن حجره هایی در دو طبقه ساخته شده اند. معماری منحصر بفرد چون رسم بندی های هفت چشمه سقف با هیئت شمسه هندسی و دو پوش بودن هفت چشمه این بنا را در اوج هنر معماری دوره قاجار قرار داده است.
این سرا مرکز یکی از ظریفترین و زیباترین مجموعه ها و تیمچه ها و گالری ها را که جهت فرش مورد استفاده اند شکل می دهد. ساختمان این سرا دو طبقه است و راهروهایی در دوطبقه آن و در پشت یک سری ستون ها قرار دارند. دسترسی بازار نسبت به این تیمچه قدری نامتقارن بوده و در دو پهلوی مجاور این سرا پلکان هایی تعبیه شده است که به گالری های طقه بالا منتهی می شوند. سقف های گنبدی شکل و پنجره های چوبی و نیز نرده های کنده کاری شده چوبی از جلوه های چشم نواز این سرا است.
بازار سرپوشیده اراک نه تنها یکی از ارکان اصلی تجارت در دو قرن گذشته تا کنون در شهر اراک به شمار می آمده است، بلکه مجموعه ای کامل نیز بوده است، وجود مساجد، مدرسه، آب انبار، کاروانسرا، سقاخانه و حمام در کنار بازار آن را به پر رفت و آمدترین نقطه شهر تبدیل کرده بود.
درجنب بازار، مسجد ومدرسه سپهدار که یکی از زیباترین مساجد اراک می‌باشد قرار داشته و پشت‌بام بازار کاملا برحیاط مدرسه و مسجد سپهدار مشرف می‌باشد.
همبستگی مسجد و مراکز تعلیم و تربیت دینی با بازار و ارزش اهمیت این مراکز در ساختار بنیادی شهر و امور اداری و حکومتی امر روشن است . نمونه این مراکز مدرسه تاریخی سپهداری است که با گنبد عظیم خود در محل چهار سوق بازار نمونه ای از وابستگی کالبدی این دو مرکز به یکدیگر است .
این مدرسه به شیوه چهار ایوانی ساخته شده که ایوان جنوبی و گنبد خانه آن از سایر قسمتهایش بزرگتر می باشد. این مدرسه هنوز هم به صورت حوزه علمی و دینی طلاب مورد استفاده قرار می گیرد.
بازار اراک یکی از آثار ثبت شده ملی است و به نوعی اثر انگشت تاریخی این شهر نیز محسوب می شود، ولی این بنا با تمام اهمیتش هنوز با آسیب ها و مشکلاتی در زمینه های مختلف مدیریتی و مردمی همراه است، که نیاز به بازنگری و توجه بیش از پیش خصوصا در مسیر ثبت جهانی دارد. از آنجاییکه بحث بازار از لحاظ تاریخی، اجتماعی و اقتصادی بسیار حائز اهمیت است و با توجه به برگزاری انتخابات قریب الوقوع هیات امنا بازار، وقایع استان در نظر دارد از این پس در ستونی هفتگی به بحث در مورد مسائل و مشکلات آن بپردازد. بنابراین از کسبه و همشهریان عزیز می خواهیم در این زمینه وقایع استان را یاری کنند.