چهارشنبه ۷ خرداد ۱۳۹۹ شماره ۱۲۶۹

بررسی مشکلات پیش روی ثبت جهانی مجموعه تاریخی بازار اراک در سازمان یونسکو در گفتگوی وقایع استان با مدیرکل میراث‌فرهنگی استان مرکزی

این قصه سر دراز دارد

بازار تاریخی اراک کاربری اصلی خود که باعث توسعه گردشگری می شود را از دست داده است
در گذشته طرح مشخص و مدونی برای مرمت و احیای بازار اراک وجود نداشته است
مرمت و احیای بازار اراک بر اساس آزمون و خطا صورت می گرفته است
برخی از مغازه های پیرامون و داخل بازار اراک همچون میوه و تره بار فروش ها همسو با کاربری بازار نیست
اگر به دنبال ثبت جهانی بازار هستیم، مغازه های غیر همسو با کاربری بازار اراک باید تغییر کاربری بدهند
اشکال بزرگی که در شهر اراک وجود دارد این است که نظام شهر و مدیریت شهری آن تاکنون برنامه محور نبوده است که این امر ضربه های مهلکی به اقتصاد و توسعه گردشگری بازار اراک وارد کرده است
توسعه پایدار در بازار اراک اتفاق نیافتاده است
متاسفانه فضا و اقتصاد در بازار اراک پویا نگه نداشته شده است و عملا به جای اینکه این دو حوزه در بازار تقویت شود در مکان های دیگر از شهر اراک این امر صورت گرفته است
مفاهیم فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بازار اراک از بین رفته است

کوروش دیباج

افزایش آگاهی در سطح جهانی دربارۀ اهمیت میراث جهانی و طبیعی ملل مختلف،‌ نه تنها برای خود آن ملل که برای تمامی بشریت، سبب تدوین و تصویب کنوانسیون ۱۹۷۲ یونسکو برای ثبت میراث جهانی فرهنگی و طبیعی شد. روح این کنوانسیون، باوری است جهانی بر ارزش‌های تجدید‌ناپذیر و منحصر به فرد آثاری که در این فهرست ثبت می‌شوند و عزمی و میثاقی،‌ از سوی کشورهای متعهد بر به‌کارگیری هرآنچه در توان دارند برای شناسایی، حفاظت و معرفی هرچه بیشتر آثار و محوطه‌های طبیعی و تاریخی ثبت‌شده. در مقابل این عزم و تعهد، همۀ کشورهای عضو این پیمان، برمبنای این باور که میراث‌های فرهنگی و طبیعی مرز نمی‌شناسند و سرمایۀ آیندۀ بشریت هستند، توافق دارند که یکدیگر را در فائق آمدن بر مشکلات و محدودیت‌های حفظ و حراست از این آثار حمایت کنند.
ثبت محوطه‌های تاریخی در فهرست میراث جهانی مزایای مختلفی دارد. این مزایا را به‌طور کلی می‌توان در قالب ارتقا و بهبود هشت گروه «مشارکت علمی و عملی»، «سرمایه‌های اجتماعی»، «افتخار ملی»، «کمک‌های مالی و وام‌های مشخصه»، «حفاظت از آثار»، «آموزش»، «باززنده‌سازی و اصلاح شرایط موجود» و «گردشگری» دسته‌بندی کرد. در این راستا آگاهی‌رسانی و اطلاع‌رسانی به جامعه جهانی موجب افزایش فعالیت گردشگری، جذب منابع مالی و رونق اقتصاد محلی و عامه مردم می‌شود.
به‌علاوه، از کمک‌های بین‌المللی که برای کشورهای عضو کنوانسیون در پی دارد می‌توان به جذب همکاری‌های علمی از سایر کشورهای عضو کنوانسیون در زمینه‌هایی با تجارب مشابه، بهره‌گیری از همفکری فنی کمیته و هیأت‌های مشاور آن، اعزام کارشناسان متخصص به محوطه، در اختیار گذاردن تجهیزات غیرقابل تهیه برای کشورهای متقاضی، اعطای وام‌های درازمدت با ‌بهره کم و اختصاص کمک‌های بلاعوض در موارد خاص از محل صندوق بین‌المللی میراث جهانی سالانه مبلغ ۴میلیون دلار که از جمع‌آوری حق مشارکت کشورهای عضو و کمک‌های داوطلبانه تأمین می‌شود، اشاره کرد. این فرآیند همچنین سبب توجه ویژه مردم و رسانه‌های محلی و ملی شده که نتایج ویژه‌ای را به خصوص در زمینه پایش و کنترل تخصصی و عمومی توسط کارشناسان فن و مردم محلی دربر خواهد داشت.
ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی سبب می‌شود علاوه بر محافظت و نگهداری و معرفی ارزش‌های آن به جهانیان به عنوان هدف اصلی، نوعی تبلیغات برای مقصد محسوب شود که به‌واسطه آن فعالیت‌های گردشگری در محوطه نیز افزایش می‌یابد. زمانی که فعالیت‌های گردشگری به خوبی برنامه‌ریزی و سازمان‌دهی شوند، می‌توانند منابع مالی مهمی را برای محوطه و نیز برای اقتصاد محلی به ارمغان آورند. با سرریز شدن گردشگران برای بازدید از یک اثر که ثبت میراث جهانی شده ممکن است زیرساخت‌های مقصد نیز در ابعاد اقامتی، پذیرایی، ارتباطی و جاده‌ای و حمل و نقل زمینی یا هوایی بهبود یابد و کسب وکارهای کوچک و بزرگ محلی مرتبط با خدمات گردشگری به این واسطه شکل گیرد و افزایش اشتغال را به همراه داشته باشد.
هر چند از شهر اراک به عنوان یک شهر صنعتی و با قدمتی کمتر از سایر شهرهای کشور یاد می شود ولی معماری خاص و بناهای تاریخی این شهر حاکی از پیشینه ارزشمند در حوزه فرهنگ و هنر دارد و همین ویژگی های خاص معماری و بناهای تاریخی این شهر باعث شده که یکی از بناهای مهم تاریخی این شهر که در شهرسازی به عنوان قلب تپنده شهر یاد می شود به عنوان کاندیدای ثبت جهانی در سازمان یونسکو مطرح شود. بازار اراک یکی از بناهای نخستین شهر اراک است. با این همه بنای مجموعه بزرگ بازار اراک شامل حمام، مسجد، مدرسه، آب انبارها، گذرها و کاروانسراها در زمان فتحعلی شاه قاجار و توسط یوسف خان گرجی در سال ۱۲۲۸ هجری قمری در بافت مرکزی سلطان آباد (نام قدیم اراک) بنیان گذاشته شد. این بازار به مرکزیت چهارسوق، دارای دو مسیر شمالی، جنوبی و شرقی، غربی است که از ۴ جهت به دروازه‌های قدیم شهر متصل می‌شده است و به نوعی استراتژیک‌ترین نقطه شهر در زمان‌های گذشته بوده است. هر چند این بنا در تاریخ ۱۰ آبان ۱۳۵۵ با شماره ثبت ۱۲۸۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است و به گفته استاندار مرکزی ثبت جهانی بازار اراک در یونسکو از برنامه های اولویت دار استان است ولی به گفته فعالان بخش میراث فرهنگی و گردشگری استان این قصه سر دراز دارد. از این رو قایع استان در گفتگو با علیرضا ایزدی، مدیرکل میراث‌فرهنگی استان مرکزی به بررسی مشکلات پیش رو ثبت جهانی مجموعه تاریخی بازار اراک در سازمان یونسکو پرداخته است.

خبرهای مبنی بر ثبت جهانی بازار اراک به گوش می رسد، چرا در استان برای ثبت جهانی این بنای تاریخی ارزشمند به این میزان دیر عمل شده است؟
بازار اراک به عنوان هسته اصلی شکل گیری شهر ، برای اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان مرکزی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و با توجه به اینکه این بنا دارای ارزش معماری، فرهنگی و تاریخی غنی بوده و به عنوان یک مجموعه کامل شناخته می شود یکی از کاندیدای سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری برای ثبت جهانی است ولی در طول این مدت بازار اراک دچار مشکلاتی بوده است که یکی از مشکلاتی که این بنا همچون ابنیه های تاریخی کشور با آن روبرو است، آسیب و فرسودگی است.
بناهای تاریخی همچون بازار اراک به واسطه هسته اصلی مصالح آن که از خشت و گل است در گذر زمان دچار آسیب و فرسودگی شده است و در کنار آن اتفاقاتی همچون نم و رطوبت می تواند برای این بناهای تاریخی بسیار مهلک باشد. در کنار این آسیب و فرسودگی به مرور زمان بسیاری از این فضاها ظرفیت خودشان را به واسطه توسعه شهری از دست دادند که در بازار اراک می توان رها شدن«حمام چهارسوق» و یا تغییر کاربری های برخی از سراها همچون سرای کتابفروش ها مثال زد که همه این عوامل و مشکلات باعث شده که بازار اراک کاربری خود را به مرور زمان از دست بدهد، وقتی بنای تاریخی ارزشمندی همچون بازار اراک کاربری خود که باعث توسعه گردشگری می شود را از دست بدهد قطعا در روند ثبت جهانی با مشکلاتی روبرو خواهد شد.
یکی از ایرادات بزرگی که در دوره های قبل مدیریت میراث فرهنگی استان، مدیریت شهری اراک و… وجود داشت این بود که احیا و مرمت بازار اراک بصورت آزمون خطایی صورت می گرفته است و اثرات این آزمون و خطا را به راحتی می توان هم در بازار اراک بالاخص در کف و بام آن مشاهده کرد. اگر به کف بازار نگاهی بیاندازیم درخواهیم یافت بخشی از کف آجر، بخش دیگر گرانیت یا سنگ تراورتن و… است و یا در بام اراک شاهد هستیم بخشی از آن آجر فرش بخش دیگر ایزوگام و .. است همه این موارد نشان می دهد که در گذشته طرح مشخص و مدونی برای مرمت و احیای بازار اراک وجود نداشته است و اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مسیر مشخصی برای حفظ وحراست این بنا نداشته است.
از زمانی که من به سمت مدیر کل میراث فرهنگی استان مرکزی منصوب شده اولویت را بر این گذاشته که طرحی را با عنوان « طرح مرمت و احیای بازار تاریخی اراک» را به سرانجام برسانم تا یکپارچگی به بازار اراک برگردد و در کنار آن بتوانیم ضمن اینکه فضا و معماری قدیم بازار اراک حفظ شود، کاربری مناسب برای آن ها ایجاد گردد. برای فضاهایی از بازار اراک همچون «حمام چهارسوق» که زمانی کاربری حمام داشته ولی هم اکنون شرایط این کاربری را ندارد، اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان بر اساس طرح مرمت و احیای بازار مالکین این فضا را ترغیب و کمک کرده که این فضاها را به کاربری دیگر متناسب با توسعه گردشگری تغییر دهند. یا اگر بر پیاده رو شدن خیابان حصار تاکید داریم بدین خاطر است که اگر خیابان اطراف و منتهی به بازار اراک کاربری درستی برای آن تعریف شود نقش کلیدی و ماندگاری را در حوزه گردشگری استان ایفا می کند ولی متاسفانه بخاطر اینکه این امر در خیابان های اطراف و منتهی به بازار اراک صورت نگرفته است، توسعه گردشگری مناسبی در این بنای تاریخی ارزشمند شاهد نیستیم.
برای اینکه در بازار اراک توسعه گردشگری صورت گرفته و در اثر آن بتوانیم این بنای تاریخی را ثبت جهانی کنیم در طرح مرمت و احیای بازار در بعضی از سراها و فضاها برخی چیدمان ها و مبلمان ها در نظر گرفته شده است تا در عمل علاوه بر حفظ و حراست بازار تغییر کاربری های صورت گرفته و بالطبع شاهد افزایش ثروت و اشتغال در بازار اراک باشیم، اگر این امر به درستی محقق بشود علاوه بر توسعه گردشگری استان بازار به عنوان یک اثر جهانی با مشکلات کمتری ثبت خواهد شد.

از تغییر کاربری ها و در نظر گرفتن برخی مبلمان ها و چیدمان ها در سراها و فضاهای بازار اراک بر اساس طرح مرمت و احیای بازار جهت رونق گردشگری و ثبت جهانی شدن این بنا صحبت کردید، آیا به نظرتان بهتر نیست در کنار این موارد تغییر کاربری ها و مشاغلی در برخی از فضاهای داخلی و بالاخص مغازه های پیرامون بازار اراک که محل فروش میوه و تره بار است، اتفاق بیافتد؟ و آیا این تغییر کاربری های مشاغل که همسو با کاربری بازار نیستند در طرح مرمت و احیای بازار آمده است؟
اگر به دنبال این هستیم که بازار اراک ثبت جهانی شود و در آن رونق گردشگری اتفاق بیافتد قطعا بایستی این تغییر کاربری ها و مشاغلی که همسو با کاربری بازار اراک نیست، صورت گیرد، اداره کل میراث فرهنگی استان متاسفانه در این مدت شاهد اتفاقات بدی در تغییر کاربری، تخریب معماری، سقف و برخی از سراهای بازار اراک بوده است و اگر قرار است بازار اراک را به عنوان یکی از کاندیدهای ثبت جهانی، ثبت شود بایستی اینگونه مسائل بالاخص کاربری محیط پیرامون آن ساماندهی شود و گرنه ثبت آن در آثار جهانی از دستور کار خارج خواهد شد.

دلیل اینکه هم اکنون در بازار اراک و پیرامون آن شاهد حضور مشاغلی غیر همسو با کاربری آن همچون مغازه های میوه و تره بار، بوتیک فروشی و… هستیم، چیست؟ به نظرتان اداره کل میراث فرهنگی استان تاکنون به عنوان متولی در این حوزه کوتاهی کرده است یا مشکل از مدیریت شهری اراک بوده است؟
بعد از ثبت بازار اراک به عنوان یک اثر تاریخی بایستی انگیزه های سرمایه گذاری در آن شکل می گرفت، صرف اینکه یک فضا را به ثبت برسانیم حلال مشکل نیست. اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان در کنار اینکه باید به توسعه گردشگری در بازار توجه داشته و نگذارد تغییرات کاربری غیر همسو با کاربری بازار اراک در آن اتفاق بیافتد بـاید حقوق حقی مالکین مغازه های بازار اراک را در نظر بگیرد.
طبیعی است زمانی که یکی از فضاهای بازار اراک برای مالک آن صرفه اقتصادی نداشته باشد، مالک به دلیل امرار معاش زندگی خود کاربری جدیدی برای این فضا در نظر می گیرد به عنوان مثال زمانی سرای کتابفروش های اراک، محلی برای فروش کتاب بوده است ولی به مرور زمان به دلیل اینکه این سرا خاصیت خودش را از لحاظ بهره اقتصادی از دست داد، مالکین مغازه ها مجبور شدند برای امرار معاش، کاربری مغازه خودشان را تغییر بدهند و به شغل دیگر در بازار روی بیاورند به همین خاطر این تغییر کاربری ها طبیعی بوده است زیرا رونق اقتصادی در بازار شکل نگرفته است.
اگر بخواهم مصداقی مثال بزنم هم اکنون بازار اصفهان غالبا کاربری اکثر مغازه های آن صنایع دستی است، آیا مالک یکی از مغازه های بازار اصفهان حاضر است کاربری مغازه خود را از صنایع دستی خود به بوتیک تغییر بدهد؟ من مطمئنا در پاسخ می گویم، خیر زیرا از لحاظ اقتصادی کاربری مغازه به عنوان فروش صنایع دستی برای مالک صرفه اقتصادی بیشتری خواهد داشت.
اداره کل میراث فرهنگی استان اگر بتواند تغییر کاربری ها دارای سود اقتصادی، برای مشاغل غیر همسو با کاربری بازار اراک برای مالکین مغازه ها تعریف کند قاعدتا این مشکل برطرف خواهد شد ولی نیاز است در کنار ما شهرداری و کلیه دستگاه های اجرایی استان برای برگرداندن رونق اقتصادی به بازار تلاش کنند.

از اهمیت طرح مرمت و احیای بازار اراک برای توسعه گردشگری و ثبت جهانی شدن این بناها صحبت کردید، چه ضمانت اجرایی وجود دارد که این طرح پس از پایان دولت و یا تغییر مدیریت در اداره کل میراث فرهنگی استان اجرا شود؟
آشفتگی مهمترین عاملی بود که اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان را به این سمت سوق داد که طرحی برای احیا و مرمت بازار اراک تدوین شود که ضمانت اجرای بالایی داشته و به نوعی این طرح فرابخشی باشد تا همه دستگاه های اجرایی استان بر اساس این سند موظف باشند در دوره های مختلف مدیریتی هر گونه اقدامی را که قرار است انجام دهند بر اساس این طرح انجام دهند، به همین خاطر این طرح در کارگروه گردشگری استان مطرح و مصوب شد و سپس مواد اجرایی آن برای موظف شدن تمامی دستگاه ها در شورای برنامه ریزی مطرح و تصویب شد به همین خاطر این طرح هم اکنون به عنوان یک طرح فرابخشی شناخته شده و تمامی دستگاه های اجرایی استان موظف به اجرای مفاد این طرح هستند و با تغییر مدیریت استان و اداره کل میراث فرهنگی، شهرداری و …خدشه ای به اجرای برنامه ها و اهداف این طرح وارد نخواهد شد.
هم اکنون اقداماتی که اداره برق در بازار اراک انجام می دهد بر اساس این طرح است و حتی این اداره برای نورپردازی جداره ها هم از مشاوران سازمان میراث فرهنگی استفاده کرده است که این یکپارچگی دستگاه های اجرایی بر اساس این طرح در آینده بیشتر خود را نشان می دهد.

این طرح فرا بخشی هم اکنون اجــرای آن در چه مرحله ای قرار دارد و در چه بازه زمانی قرار است این طرح به اتمام برسد؟
با توجه به تسریعی که در طرح احیا و مرمت بازار اراک در طی دو سال اخیر صورت گرفته است،هم اکنون ۸۵ درصد کار مطالعاتی این طرح به اتمام رسیده و آن ۱۰ الی ۱۵ درصد باقی در حال بررسی بیشتر است ولی متاسفانه در اجرا هنوز نتوانستیم ۱۰ الی ۱۵ درصد پیش برویم ضمن اینکه اتمام اجرای این طرح ۱۰ الی ۱۲ سال در نظر گرفته شده است.

در پایان با توجه به اهمیت توسعه گردشگری در روند ثبت جهانی بازار اراک چرا تا کنون توسعه گردشگری در بازار اراک محقق نشده است؟
اشکال بزرگی که در شهر اراک وجود دارد این است که نظام شهر و مدیریت شهری آن تاکنون برنامه محور نبوده است که این امـر ضربه های مهلکی به اقتصاد و توسعه گردشگری بازار اراک وارد کرده است. مدیریت شهری اراک در طی سال های اخیر به جای اینکه بر توسعه پایدار در بازار اراک توجه داشته و سعی کنند با اهمیت دادن به بازار و توسعه آن اقتصاد آن را پویا کند، وقت و هزینه خود را در مکان ها و فاضاهای خارج از بازار اراک گذاشته و همین امر باعث شده بسیاری از مشاغل همسو با کاربری بازار اراک که توسعه گردشگری را به همراه دارد از بازار بعه مکان های دیگر برای امرار معاش و ادامه نقل مکان کنند که مصداق آن را قبل تر در سرای کتاب فروش ها بیان کردم. متاسفانه فضا و اقتصاد در بازار اراک پویا نگه نداشته شده است و عملا به جای اینکه این دو حــوزه در بازار تقویت شود در مکان های دیگر از شهر اراک این امر صورت گرفته است در صورتیکه هر چند چرخه اقتصاد بازار اصفهان، تبریز و … گهگاهی دچار رکود شده است اما نبض آن از حرکت متوقف نشده است.
متاسفانه نبض اقتصاد در بازار اراک متوقف شده است، ما در حوزه برنامه ریزی و توسعه شهری عنوان می کنیم بازار قلب تپنده ای که تمام مفاهیم فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در آن آشکار و هویداست، اما در بازار اراک این مفاهیم از بین رفته اند به همین خاطر این مفاهیم را در طرح احیا و مرمت بازار اراک مجدد احیا کرده ایم.