گزارشی از وضعیت فرش در استان مرکزی در مصاحبه با رامین داعی، کارشناس فرش/کالای فراموش شده/کالایی که خود را با دنیای مدرن تطبیق ندهد محکوم به فناست

چهارشنبه ۶ بهمن ۹۵ شماره ۵۱۵

روشنک مشتاق
وقایع استان

پیشینه فرش استان به روایتی به ۳۰۰ و به روایتی به ۷۰۰ سال پیش می رسد، یعنی پیشینه فرش اراک به قبل از تبدیل شدن اراک به شهر بوده که در چهار منطقه اطراف اراک این فرش تولید می شده که همه آنها به اراک نسبت داده می شود. در این خصوص با رامین داعی از کارشناسان فرش که سال هاست در این زمینه فعالیت می کند گفتگو کرده ایم.
چرا فرش استان در همه جای ایران و جهان با نام فرش ساروق معروف شده است؟
در جهان فرش اراک و استان مرکزی به فرش ساروق معروف است اما این به آن معنی نیست که همه این فرش ها بافت روستای ساروق است، چراکه تولید روستای ساروق در حال حاضر کم است. در ساروق پشتی و فرش های کوچک بافته می شود و در روستای جیریا که به فاصله چند کیلومتری ساروق قرار دارد، فرش های بزرگ تر بافته می شود و سایزهای بزرگ فرش استان مثل فرش های ۶ متری و بالاتر در شهرهای دیگر بافته می شود که باز هم به فرش ساروق معروف است. از مهم ترین ویژگی فرش های ایرانی تنوع در طرح و نقشه است که ریشه در آداب و رسوم، سنن، اقلیم آب و هوایی، خرافات، تاریخ و فرهنگ غنی ما دارد. به همین علت هنگامی که یک فرش می خریم قسمتی از آداب و سنن و فرهنگ کشور را به خانه خود می بریم، این زنده بودن و طبیعی بودن و ریشه کهن فرش ایرانی سبب شده که همیشه مورد اقبال و توجه باشد و علاوه بر جنبه کاربردی آن، زیبایی و چشم نوازی این کالا نیز مورد توجه است. فرش برخی مناطق استان های همجوار به فرش استان مرکزی یا ساروق شهرت دارند مثلا فرش خوانسار که به لحاظ جغرافیایی در استان اصفهان است نیز به دلیل اینکه از زمان های قدیم،خامه، نقشه و طرح را از استان مرکزی می گرفتند این فرش جز فرش استان محسوب می شود، فرش گلپایگان و محلات نیز به همین شکل جز فرش استان مرکزی محسوب می شود.
ویژگی هایی که فرش استان را متمایز می کند چیست؟
فرش استان از نظر کیفیت و استحکام در بین فرش های کشور معروف است. فرش ساروق در استان به علت کیفیت مواد اولیه، نوع گره و پود گذاری، چله کشی و نوع رنگ استحکام ویژه ای دارد و به عنوان فرش بادوام معروف است که به پیشینه درخشان استان مرکزی برمی گردد.در گذشته فرش این منطقه به وسیله پشم منطقه فراهان بافته می شد چراکه گوسفندی که در آن منطقه است به دلیل تغذیه مناسب پشم مناسبی برای فرش دارد که آن را با بهترین پشم در استان های دیگر ترکیب می کردند و خامه مرغوبی به وجود می آوردند و این امر موجب کیفیت بالای فرش می شد. همچنین رنگ های طبیعی (گیاهی و جانوری) برای فرش استفاده می کردند. در زمانی که فرش اراک با ۱۴ رنگ طبیعی بافته می شد، فرش تبریز با هشت رنگ طبیعی بافته می شد و زمانی که اراک از متنوع ترین سایزها، طرح های ذهنی بافت برخوردار بود،استان های دیگر خیلی عقب بودند و خیلی از شهرهای استان های دیگر به طراح های استان مرکزی مراجعه می کردند تا بتوانند فرش مرغوبی داشته باشند. انواع گره های تخت، سه گره و گره های بی بی بافت در فرش استان دیده می شود. بیشترین حجم از گره فارسی در فرش استان مرکزی وجود دارد و حجم گره های ترکی کمتر است. نوع گره فرش در شهرها مختلف استان متفاوت است، برای مثال نوع گره فرش آشتیان و تفرش با نوع گره فرش اراک و فراهان متفاوت است. همچنین هر روستا نقشه مخصوص و اختصاصی خود را داشت و این از ویژگی های مهم فرش استان است. اساتید بزرگ نیز در متمایز شدن فرش استان از دیگر استان ها تاثیر زیادی داشتند اساتیدی از جمله استاد عیسی خان بهادری، شهسواری، مهرجو، ابراهیمی، داوود گرجی، گلباز عشقی عراقی، پناهنده و تمامی عزیزانی که فرش اراک وامدار خلاقیت آنهاست.
«نقشه لچک ترنج» که به نقشه شاه عباسی معروف است برای استان مرکزی بود که توسط استاد عیسی خان بهادری که در استان مرکزی بود،طراحی شد و زمانی که استاد به اصفهان مهاجرت می کنند این نقشه را در اصفهان ارائه می دهند و چون مورد اقبال شاه عباس قرار گرفت به این نام معروف شد، خاستگاه این نقشه استان مرکزی است که اصفهانی ها با تغییراتی که در آن به وجود آوردند و گل و برگی که به این نقشه دادند آن را از آن خود می دانند.در حال حاضر قیمت فرش اراک از متری ۵۰۰ هزار تومان تا دو میلیون متغیر است، اگر ریزباف تر باشد، تنوع رنگ بیشتر داشته باشد و طرح هایی مثل طرح آقای داوود گرجی که در حال حاضر شرکت فرش آن را تولید می کند، ارزشمندتر است و تا متری سه و نیم چهار میلیون تومان هم فروخته می شود که تعدادشان محدود است.
وضعیت فرش استان در حال حاضر چگونه است؟
سابقه فرش اراک بسیار درخشان است اما در حال حاضر فرش استان کیفیت سابق را ندارد چراکه قالیبافان از رنگ های گیاهی استفاده نمی کنند، نوع گره فارسی قدیمی(ممتاز) که مستحکم ترین گره است و خاستگاهش استان و شهرهای (اراک، ساروق و فراهان) بوده و از تو زده می شد دیگر استفاده نمی شود و بیشتر از «گره فارسی لا» استفاده می شود.
تنوع رنگ در فرش استان نیز محدود شده است و همین امر موجب می شود در هنگام خرید افراد که می خواهند فرششان با رنگ پارکت، سرامیک، پرده و وسایل منزل هارمونی داشته باشد فرش استان های دیگر را به دلیل تنوع رنگ ترجیح دهند. همچنین تنوع طرح هایمان را هم از دست داده ایم، حدود ۲۵ طرح گلدسته ای داریم که در حال حاضر تنها ۴ یا ۵ نوع آن بیشتر در بازار نیست، همچنین در گذشته بیش از ۵ یا ۶ نوع نقشه ماهی داشتیم که در حال حاضر در استان اصلا بافته نمی شود. همچنین نقشه جغرافیایی، خورشیدی، ساختمانی، فراهانچی، مستوفی و مهاجران را در قدیم داشتیم که در حال حاضر به ندرت و در سایزهای کوچک و تعداد محدود یافت می شود. بدون تعارف می توان گفت که در حال حاضر فرش استان از شکوه خودش فاصله گرفته و تعداد رنگ و نقشه بسیار محدود است و فرشمان حتی در استان خودمان نیز اقبال و توجه خاص خود را ندارد و خیلی از همشهریان از شهرهای استان های دیگر خریداری می کنند، چراکه استان های دیگر خود را ارتقا داده اند. از نظر صادرات فرش استان نیز اوضاع مساعد ندارد و به ندرت فرش هایی با طرح های سنتی مثل بیجار، لچک ترنج و… صادر می شود. برند فرش ساروق در سال گذشته ثبت جهانی شد و این یک افتخار است اما به این معنا نیست که ما هنوز آن شکوه و کیفیت گذشته را داریم.امیدواریم که افراد به فکر بیفتند و فرش را احیا کنند.در دنیای مدرن هر کالایی که نتواند خود را با موقعیت فعلی تطبیق دهد محکوم به فناست و فرش نیز از این امر مستثنی نیست و برای رهایی از فنا باید پویا باشد.