کلانشهری برای کلانسال ها/گزارش تحقیقی «ندای گویا» از اصول برنامه ریزی و طراحی شهر دوستدار سالمند

یکشنبه ۲۹ بهمن ۱۳۹۶
هفته نامه ندای گویا
***
حمیدرضا تلخابی/ راحله گلی
***
سالمندان بخشی از شهروندان آسیب پذیر قلمداد می شوند که باید فضاهای شهری را به طور خاص برای آنها ایجاد نمود. این افراد به تعامل با فضای اجتماعی شهری و ارتباط با طبیعت، پیاده روی و ورزش احتیاج دارند. ضعف های جسمی و در مواردی انزوا الگوی استفاده آنان از فضاهای شهری را متفاوت می نماید. یکی از مشکلات اساسی سالمندان درخصوص داشتن استقلال و مشارکت در تعاملات اجتماعی که از نیازهای اجتماعی سالمندان به شمار می روند، کمبود فضاهای باز شهری است. هدف از این گزارش معرفی اصول برنامه ریزی و طراحی شهری دوستدار سالمند است. با توجه به جنبه نظری تحقیق، مطالب با مراجعه اسناد کتابخانه ای جمع آوری شده است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که عمده نیازهای سالمندان شامل، شکوه و احساس ارزش، هوای تازه و ورزش(سلامت فیزیکی) و تعاملات اجتماعی است و آشنایی، خوانایی، قابل تشخیص بودن، در دسترس بودن، راحتی و امنیت از جمله مهمترین شاخص های مناسب سازی فضاهای شهری برای سالمندان هستند. ضروری است تا در برنامه ریزی و طراحی محله ها و فضاهای شهری، به نیازهای همه افراد جامعه و به صورت خاص به نیازهای سالمندان توجه شود.
 مقدمه
یکی از مشکلات اساسی سالمندان درخصوص داشتن استقلال و مشارکت در تعاملات اجتماعی که از نیازهای اجتماعی سالمندان به شمار می روند، کمبود فضاهای باز شهری است. فضاهای باز کنونی شهرها ، پاسخ گوی نیازهای همه افراد جامعه نیست. بدیهی است با گذشت زمان و تغییر در میزان توانایی افراد، نیازهای آنان نیز دگرگون می شود و همان فضای شهری که تا چندی پیش قابل استفاده تلقی می شد ، به محیطی نامطلوب و دسترسی ناپذیر بدل می شود. این درحالی است که مشکلات سالمندان، به مراتب ، بیشتر از مشکلات سایر اقشار جامعه و حتی معلولان است. برخی سالمندان، در یک زمان چند ناتوانی، فیزیکی و حسی و ذهنی را تجربه می کنند و در کنار آن، ضعف عمومی بدن، موجب از دست رفتن توانایی آنها برای انجام عکس العمل های سریع می شود(زندیه، ۱۳۹۱: ۸).
توجه نکردن به نیازهای سالمندان، سبب از بین رفتن استقلال آنان و درنتیجه، محرومیت شان از شرکت در فعالیت های اجتماعی شده و به نوعی تبعیض منجر می شود. روشن است که جامعه عدالت محور که از همه پتانسیل های موجود در قشرهای جوانان و سالمندان بهره می گیرد، به مراتب موفق تر از جامعه ای است که فقط بخشی از نیروی موجود را به کار می گیرد. در مجموع مشکلات شناختی سالمندان در محیط، در ارتباط با سه موضوع کلی مطرح می شوند:
۱- آشنایی محیط؛ ۲- حفظ تمرکز در محیط؛ ۳- مسیریابی (Burton E, Lynne M, 2006).
ضرورت و اهمیت پرداختن به فضاهای مناسب برای سالمندان در کشورهای در حال توسعه و بویژه کشور ایران نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا درصد بالای جمعیت جوان امروز گویای بالا بودن نرخ رشد جمعیت سالمند در سال های آتی خواهد بود. در واقع بر اساس آخرین نتایج سرشماری کشور هم اکنون یک میلیون سالمند در تهران زندگی می کنند و این گروه ۷٫۳ درصد جمعیت تهران تشکیل می دهند و طبق برآورد ۵۰ سال آینده ۲۰ درصد افراد جامعه را سالمندان تشکیل خواهند داد. براین اساس طی ۵۰ سال آینده بیش از ۲۶ میلیون سالمند بالای ۶۰ سال در کشور وجود خواهد داشت. لذا توجه ویژه به نیازهای سالمندان در فضاهای شهری از جنبه های گوناگون اجتماعی، اقتصادی (افزایش بازدهی و رونق فضاهای تجاری و اشتغال) فرهنگی و غیره از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

تعریف دوره سالمندی
پیری فرآیندی است که طی آن کاهش قوای روانی و جسمی در اثر گذشت زمان روی می دهد به همین دلیل برای برخی از سالمندان تنها لحظات استقلال و احساس شکوه و بزرگی همان لحظاتی است که با دوستان و همسالان خود از فضای خانه خارج میگردند و کارهایی حتی کوچک (مانند بیرون بردن نوه ها یا پرداخت قبض) انجام می دهند و احساس مفید بودن می کنند. بعلاوه پیاده-روی، ورزش و ارتباط با طبیعت سلامت جسمی سالمندان را نیز ارتقا خواهد داد .بر اساس گزارش ارائه شده توسط سازمان بهداشت جهانى دوره هاى مختلف عمر به پنج مرحله تقسیم شده است: از تولد تا ۱۸ سالگى (دوران کودکى)، ۱۸ تا ۳۵ سالگی (دوران جوانی)، ۳۵ تا ۵۵(دوران میانسالی)، ۵۵ تا ۶۵ سالگی(دوران مسنی)، ۶۵ سال به بالا(دوران پیری) که در اینجا به دوره مسنی و به طور ویژه دوران پیری پرداخته شده است که برخی از جامعه شناسان از این مرحله از عمر، به عنوان دوران سوم زندگی یاد می کنند، البته در کشورهای مختلف سن پیری با توجه به شرایط فرهنگی متفاوت است و در ایران این سن به طور دقیق تعریف نشده است. اما اگر شروع دوره پیری، زمان بازنشستگی کامل از خدمت محسوب شود، طبق قانون تأمین اجتماعی سن پیری برای مردان ۶۰ سالگی و برای زنان ۵۵ سالگی می باشد و طبق قانون استخدام کشوری، سن بازنشستگی برای مردان و زنان ۶۵ سالگی است.
نیازهای ویژه سالمندان
به طور کلی نیازهای سالمندان رامی توان در پنج گروه عمده احتیاجات عاطفی، معیشتی، تفریح، شرکت در زندگی اجتماعی و امنیت تقسیم بندی کرد. افسردگی بیشتر در میان سالمندانی وجود دارد که تنها زندگی می کنند و علاوه بر آن دچار ناراحتی های جسمانی نیز هستند. فواید بیرون رفتن و استفاده از فضاهای شهری برای سالمندان نتایج مطالعات جامع در استرالیا و ایالات متحده نشان می دهد که کیفیت محیط شهری و محله بویژه واحدهای همسایگی تاثیر بسزایی در سلامت سالمندان دارد، زیرا فرصت هایی را درجهت ارتباط و فعالیت بیشتر در محیط طبیعت فراهم می آورد و این فعالیت باعث افزایش احساس سعادت و رضایت روحی آنان نیز می گردد. در ذیل به برخی از مهم ترین دلایل آن اشاره شده است:
الف- آزادی و استقلال: حتی اگر فقط برای لحظاتی که بیرون از منزل هستند و برای عده زیادی از سالمندان این تنها زمانی است که آنها احساس میکنند که واقعا کنترل زندگی خودشان را دارا هستند و در حالی که آنها تعداد زیادی از تــوانایی هـایشان را از دست داده اند، می توانند انتخاب کنند که به کجا بروند و سفرهای خود را با موفقیت از ابتدا تا انتها مدیریت کنند.
ب – شکوه و احساس ارزش: فرآیند سالخـوردگی می تواند یک تجربه تحقیر کننده و تنزل آور باشد که در آن فرد احساس ارزش و عزت و اعتبار خود را از دست بدهد و بیرون رفتن و استفاده از خیابان ها و انجام وظایف ساده در برداشتن گامی به سوی به دست آوردن دوباره ارزش به افراد سالخورده کمک می کند.
ج- هوای تازه و ورزش(سلامت فیزیکی): بسیاری از افراد سالخورده دوست دارند برای ورزش و هواخوری بیرون بروند، به خصوص آنها پیاده روی بصورت گروهی را بسیار ترجیح می دهند.
د- تعاملات اجتماعی: ملاقات ها و دیدن دیگر سالمندان و گفتگو برای آنان جذاب است و این تنها به سفرهای برنامه ریزی شده برای دیدن دوستان و خانواده محدود نمی شود و تعاملات غیررسمی با همسایه ها در خیابان یا با مغازه دارها و دیگر مردمی حاضر در پارک ها و فضاهای باز را هم شامل می شود. این ارتباطات می تواند تغییر عمده ای در مردم ایجاد کند(پورجعفر و تقوایی، ۱۳۸۵: ۱۰).

سالمندان و فضای شهری
سالمندان از جمله گروه های اجتماعی هستند که به دلیل شرایط سنی و کاهش نسبی فعالیت های کاری، عمدتاً از فضاهای شهری برای انجام فعالیت های اختیاری و اجتماعی استفاده می کنند. فعالیت های انتخابی، فعالیت هایی هستند که در صورتی که زمان و مکان و بستر محیط اجازه دهد به شکل داوطلبانه صورت می گیرد)مانند قدم زدن برای استفاده از هوای پاک و غیره) فعالیت های اجتماعی فعالیت هایی هستند که دفعتاً و به دنبال حضور مردم در یک مکان و در یک زمان صورت می گیرد(Carmona, et al., 2009, 215). سازمان بهداشت جهانی که مبتکر جنبش شهرهای دوستدار سالمند است، بیان می کند که محیط های کالبدی مناسب می توانند سطح عملکردی افراد سالمند را ارتقاء داده و به بالای آستانه ناتوانی برسانند (World Health Organization, 2007, 6). بیش از نیمی از سالمندان به طور منظم و بدون هیچ مشکل خاصی از فضاهای شهری استفاده می کنند. این نکته نیز اهمیت توجه به مناسب سازی فضاهای شهری را جهت حضور سالمندان و پرکردن اوقات فراغت آنان بیان می کند. بنابراین پارک، از مهم ترین فضاهای باز شهری جهت حضور سالمندان است. افراد سالمند در پارک ها به علت وجود فضای سبز، آب و هوای مطلوب و حضور دیگر گروه های اجتماعی احسـاس آرامش می کنند و بیشترین وقت خود را در پارک ها می گذرانند. در واقع پیاده روی و استفاده از هوای آزاد به عنوان مهم ترین دلیل استفاده از فضا و مهم ترین تفریح سالمندان است. این مطلب لزوم ایجاد پارک و فضاهای باز محله ای در میان واحدهای مسکونی را در فاصله ای کمتر از ۱۰۰۰ متر ضروری می سازد. همچنین استفاده از فضای بیرون در جهت تأمین نیازهای روزانه برای سالمندان غیرقابل اجتناب است، در این راستا پیش بینی کاربری های تأمین کننده نیازهای روزمره در محله ها و تقویت سیستم حمل ونقل عمومی، می تواند از جمله راهکارهای مؤثر در این زمینه باشد.
بررسی دقیق ویژگی های جسمی و روحی-روانی سالمندان، و ارائه راهنماها و دستورالعمل های طراحی متناسب با آنها، در جهت طراحی و بهسازی فضاها ضروری می باشد. درنتیجه برای دستیابی به محیط و فضاهای مناسب سالمندان باید به موارد زیر توجه کرد:
– شناسایی دقیق ویژگی ها و نیازهای سالمندان و مشکلات آن ها در فضاهای شهری
– تهیه ضوابط طراحی فضاهای شهری متناسب با نیازهای سالمندان
– الزام دستگاه های ذی ربط (مانند شهرداری، سازمان مسکن و غیره) به اجرای این ضوابط در فضاهای شهری
– نظارت دقیق و همه جانبه بر اجرای ضوابط و مقررات مربوطه
– برگزاری دوره های آموزشی تخصصی برای افراد مرتبط با حرفه طراحی و برنامه ریزی فضاها
– ایجاد واحدهای درسی دانشگاهی با عنوان طراحی برای همه یا طراحی همه شمول در رشته های مرتبط
– بالابردن سطح آگاهی های مردم و آموزش های همگانی در ارتباط با نیازهای سالمندان(علی الحسابی، ۱۳۹۱)

شاخص های مناسب سازی فضاهای شهری
بر اساس نتایج تحقیقات میدانی انجام شده در انگلستان شش اصل کلیدی طراحی حاصل گردیده است که در ذیل به اختصار به آنها اشاره می گردد:
۱- آشنایی : در واقع سالمندان و بویژه کسانی که دارای زوال عقل هستند از مشکلات حافظه کوتاه مدت رنج می برند، لذا تکرار مناظر آشنا در شهر به آنها در مسیریابی کمک می کند. همچنین هرگونه تغییر در محیط باعث از نظم خارج شدن و گیج شدن آنها می گردد و این مساله در مورد مبلمان شهری به سبک های مدرن نظیر نیمکت ها و سطل ها، کیوسک های تلفن و پناهگاه های اتوبوس جدید نیز می-تواند برایشان آزار دهنده باشد. این افراد با مبلمان شهری قدیمی آشنا هستند و استفاده از آنها برایشان راحت تر است .
۲- خوانایی: در خیابان های خوانا فهمیدن شبکه معابر و مسیرها راحت است. مردم معمولاً یک نقشه ذهنی از مسیری که می خواهند در طی آن پیاده روی کنند، تجسم می کنند اما سالمندان علائمی را که در مسیر با آن مواجه می شوند را هم در ذهنشان مرور می کنند.
۳- قابل تشخیص بودن: سالمندان با سبک های ساده و گویا ارتباط برقرار می کنند و برای مثال ساختمان های مدرن که ممکن است ورودی و نمای واضح و آسانی نداشته باشند برای آنها دشوار تلقی می گردد.
۴- در دسترس بودن : در سطح کلان برنامه ریزی شهری، سالمندان با شهرسازی کارکرد گرا مشکلات زیادی دارند. زیرا در این نگرش، فعالیت ها از طریق منطقه بندی جدا می گردند و متعاقبا پراکندگی فیزیکی، پراکندگی اجتماعی را در پی خواهد داشت. بعلاوه در این نوع از برنامه ریزی دسترسی به خدمات و تسهیلات دشوار می گردد و وابستگی به اتومبیل را دو چندان می کند.
۵- راحتی: وجود فضاهایی برای نشستن و رفع خستگی، وجود توالت های تمیز و در سطح زمین، هم سطح کردن سطوح و استفاده از شیب های ملایم و رمپ به جای پله، پله های برقی در پل های عابر هوایی یا مسیرهای زیرگذر، ایجاد فضاهای پناهگاه مانند کلونادها (راهروهایی که از دو یا یک طرف باز هستند و پیاده ها را از عوامل جوی مانند باران و آفتاب و … حفظ می کنند) و نظایر این موارد می توانند راحتی سالمندان و در سطح وسیع تمامی اقشار آسیب پذیر را به عنوان شهروند تامین کنند.
۶- امنیت : امنیت فضا به احساس لذت از محیط بدون ترس باز می گردد. اختلالات دید ضعیف و راه رفتن لرزان موجب بروز احتمال افتادن سالمندان می شود(ضابطیان و همکار، ۱۳۸۸: ۶۷ و ۶۸).

نتیجه گیری
سالمندان بخشی از شهروندان آسیب پذیر به حساب می آیند که باید فضاهای شهری را به طور خاص برای آنها ایجاد نمود. آنان به تعامل با فضای اجتماعی شهری و ارتباط با طبیعت، پیاده روی و ورزش احتیاج دارند. اما ضعف های جسمی و در مواردی انزوا الگوی استفاده آنان از فضاهای شهری را متفاوت می نماید.
سالمندان به محله، واحد همسایگی و محیط مسکونی خود بسیار وابسته هستند. تغییرات محیطی و فیزیکی باید بسیار کوچک و تدریجی باشند تا به بافت اجتماعی خدشه وارد نکنند.
از دیگر ویژگی های خاص سالمندان وابستگی بیشتر آنها به وسایل نقلیه عمومی و پیاده روی است و از آنجا که سرعت کندتر، دید ضعیف تر و عدم تعادل تردد آنها را با مشکل روبرو می سازد، فضاهای شهری باید به گونه ای طراحی شوند تا ناتوانایی های آنان را در نظر بگیرند. نتایج بدست آمده در این تحقیق نشان می دهد که عمده نیازهای سالمندان شامل، شکوه و احساس ارزش، هوای تازه و ورزش(سلامت فیزیکی) و تعاملات اجتماعی است و آشنایی، خوانایی، قابل تشخیص بودن، در دسترس بودن، راحتی و امنیت از جمله مهمترین شاخص های مناسب سازی فضاهای شهری برای سالمندان هستند. ضروری است تا در برنامه ریزی و طراحی محله ها و فضاهای شهری، به نیازهای همه افراد جامعه و به صورت خاص به نیازهای سالمندان توجه شود.

مراجع
[۱] الهام ضابطیان، علی اکبر تقوایی (١٣٨٨), شاخص های مناسب سازی فضاهای شهری دوست دار سالمندان با استفاده از رویکرد مشارکتی، نشریه مسکن و محیط روستا، فصلنامه تخصصی بنیاد مسکن انقلاب اسلامی، شماره ۱۲۸, صفحات ۶۰-۷۱ .
[۲] پور جعفر، محمدرضا ، علی اکبر تقوایی، محمد رضا بمانیان، علیرضا صادقی، فریال احمدی(۱۳۸۹)، ارائه انگاره های محیطی موثر بر شکل گیری فضاهای عمومی مشوق سالمندی موفق با تاکید بر ترجیحات سالمندان شهر شیراز، مجله سالمندی ایران، سال پنجم، شماره پانزدهم، بهار.
[۳] پور جعفر، محمدرضا ، علی اکبر تقوایی(۱۳۸۵)، توجه به سالمندان در طراحی شهری، ماهنامه آسایشگاه خیریه کهریزک، سال هفتم، شماره ۷۷، صص ۱۰ تا ۱۳٫ شهریور.
[۴]تلخابی،حمیدرضا، فارابی اصل، نیّر(۱۳۹۲)، فضاهای شهری پیاده مدار و معیارهای سنجش آن، ماهنامه شهرداری ها، سال چهاردهم، شماره ۱۱۸، پاییز. ص ۴۰ تا ۴۵٫
[۵]زندیه، مهدی(۱۳۹۱)، مناسب سازی منظر شهری برای سالمندان(مورد: محله قیطریه تهران)، مجله سالمندی ایران، سال هفتم، شماره بیست و پنجم، بهار.
[۶] علی الحسابی، مهران و فرخنده رفیعی(۱۳۹۱)، ارزیابی نیازمندی های سالمندان در فضاهای شهری، مطالعه موردی: پارک خلد برین شیراز، معماری و شهرسازی آرمان شهر. پاییز و زمستان.
[۷]Burton E, Lynne M. Inclusive urban design: Streets for life. Oxford: Architectural Press; 2006.
[۸]Carmona, Matthew etal,)2009(, Public spaces, urban spaces.Tehran: Art university.
[۹]World Health Organization(2007), Global Age-Friendly Cities: a guide
*حمیدرضا تلخابی: دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران/ راحله گلی: کارشناسی ارشد طراحی شهری دانشگاه علوم و تحقیقات تهران