نگاهی به سینمای مستند «ابراهیم گلستان» به بهانه زادروزش/ گنجِ ابراهیم

چهارشنبه ۲۶ مهر ۱۳۹۶   شماره ۷۰۴

وقایع استان

***

۲۶ مهر زادروز ابراهیم گلستان داستان نویس، روزنامه نگار، مترجم، عکاس و فیلمساز است. به این بهانه نگاهی داریم به فعالیت های او به ویژه در عرصه مستند سازی بخشی که شاید کمتر شنیده ایم.
گلستان در کسوت یک داستان نویس یکی از صاحب سبکان داستان نویسی معاصر ایران است آثاری چون «آذر، ماه آخر پاییز»، «شکار سایه»، «جوی و دیوار و تشنه»، « مد و مه»، « اسرار گنج دره جنی» و « خروسم» از جمله آثار داستانی وی است. در حوزه ترجمه نیز اولین مترجم داستانهای نویسندگان آمریکایی نظیر ارنست همینگوی، ویلیام فاکنر و مارک تواین است.
اما در زمینه فیلمسازی گلستان را باید بیشتر شناخت. او با تاسیس استودیو گلستان در سال ۱۳۳۶ شروع به ساخت فیلم های مورد علاقه خود کرد و در جریان موج نو سینمای ایران نقش داشت درست در زمانی که فیلمسازان فیلم های سطحی و مبتذلی می ساختند گلستان با ساخت «خشت و آینه» در کنار چند فیلمساز دیگر سینمای ایران را وارد عرصه دیگری کرد. البته بسیاری گلستان را به واسطه آثار داستانی اش در سینما می شناسند؛ آثاری چون فیلم کوتاه «خواستگاری»، «خشت و آینه»، «اسرار گنج دره جنی».
درست است که ابراهیم گلستان هم داستان‌نویسی برجسته بود و هم فیلم‌های داستانی وی در زمره‌ی مهم‌ترین آثار تاریخ سینمای ایران قرار دارد، اما مستندسازی ابراهیم گلستان یکی از میراث مهم او بود که شاید کمتر مورد توجه بوده است. به باور برخی از منتقدان و فیلمسازان مستند تجربه‌ی گلستان بخشی مهم و تأثیرگذار از سینمای مستند ایران را شکل داده است. او نخستین مستندساز معترض در زمینه مسائل اجتماعی بود. در ادامه به برخی اظهار نظرهای مستندسازان در مورد سینمای او که در گفتگوهای مختلف آمده است اشاره ای داریم: همایون امامی مستند ساز گفته است: مستندسازی در ایران با فیلم‌های گلستان آغاز می‌شود. قبل از سال ۱۳۳۶ بیشتر مستندها شکل خبری داشتند و ما عملاً تا آن وقت سینمای مستند نداشتیم؛ اما سینمای مستند ما عملا از نیمه دوم دهه ۳۰ با ساخت «از قطره تا دریا» آغاز می‌شود و بعد گلستان «چشم‌اندازها» و «موج و مرجان و خارا» را می‌سازد و «خانه سیاه است» را تهیه می‌کند. نکته مهمی که او را از دیگران متمایز می‌کند این است که او در مقایسه با سایر مستندسازانی که دهه ۴۰ را به خود اختصاص داده‌اند، حد و اندازه‌هایی دست‌نیافتنی دارد و شاید اولین سنگ بنای سینمای مستقل را او می‌گذارد. گلستان تنها کسی است که در درجه اول یک اندیشمند مستقل سیاسی و اجتماعی است و کسی است که برای این تفکر، قالب و زبان سینمایی پیدا می‌کند. وقتی فیلم‌های سینمایی او را نگاه می‌کنید جدا از تفکری که در آن هست فرم آنها همچنان غنی و قوی است که به اعتقاد من و بدون تعارف وقتی فیلم‌های او را کنار فیلم‌های‌ هانتسرا و کارهای شاخص جنبش فیلم مستند انگلستان می‌گذاریم، می‌بینیم که چیزی از آنها کم ندارد و اتفاقاً اولین الگوبرداری‌هایی که از ابداعات سینمای مستند انگلستان می‌شود در کارگاه گلستان اتفاق می‌افتد.
محمد تهامی نژاد نیز گفته است: به گمان من آقای گلستان از طریق مستندسازی عملی و فضایی که در دهه‌ی ۳۰ از طریق منش خود و با نمایش فیلم‌هایش در کانون فیلم در برابر فیلم‌های آموزشی هنرهای زیبا فراهم آورد، نه تنها برای سینمای هنری ایران اعتبار به وجود آورد، بلکه اولین جوایز بین‌المللی را نیز خود او و یا سازمان فیلم گلستان برای فیلم مستند ایران کسب کردند. مستندهایش یادگارهایی مهم در برهه‌ای از تاریخ سینمای ایران محسوب می‌شود و سفارشی بودن، انگی بود که در دهه‌ی ۴۰ به برخی فیلم‌های گلستان زده می‌شد. او در پاسخ به منتقدانش که از طریق سفارشی برشمردن کارهای او می‌خواستند ارزش‌های این آثار را نادیده بگیرند، گفت: «همه‌ی فیلم‌ها به‌ نحوی از جایی سفارش می‌گیرند.» تعدادی از فیلم‌های گلستان برای شرکت نفت در زمره‌ی فیلم‌هایی قرار می‌گیرد که امروزه به آن‌ها فیلم صنعتی یا «اسپانسرد فیلم» گفته می‌شود؛ یعنی از همان آغاز دریافت که فیلم مستند باید اقتصادی باشد و در چرخه‌ای کامل قرار بگیرد. بخشی از معنای سفارشی بودن این است که فیلم دارای سرمایه‌گذار است و نوع مصرفش پیشاپیش تعیین شده است.
پیروز کلانتری نیز می گوید: وجه تهیه‌کنندگی گلستان اهمیت زیادی دارد. ما هنوز در سینمای ایران تهیه‌کننده مستقل نداریم.
از سال ۳۷ که گلستان شروع به کار کرد هنوز بعد از نیم قرن فیلم‌ساز مستقل و تهیه‌‌کننده مستقل که روی کارش اشراف داشته باشد و مستند را صنعتی و حرفه‌ای هم کار کند، نداریم. ضمناً مستند گلستان، مستند چالش‌گر است. گلستان قبل از دهه ۴۰ و جریان مستندسازی این دهه آغاز به کار کرد اما مستندهایی که بعد از او ساخته شد مثل مستندهای اصلانی، طیاب، سینایی و… با مستندهای گلستان تفاوت زیادی داشت. آنها بیشتر فیلم‌های تجربی می‌ساختند. تنها بعد از انقلاب و در ۱۰-۱۵ سال اخیر مستندهایی ساخته شده که درگیر شرایط جامعه است. «از قطره تا دریا»، «چشم‌اندازها (آتش، آب و گرما،…)»، «موج و مرجان و خارا»، «تپه‌های مارلیک»، «گنجینه‌های گوهر»، «خراب آباد»، «خرمن و بذر» از جمله مستندهای وی است.