شنبه ۳ خرداد ۱۳۹۹ شماره ۱۲۶۸

نکاتی درباب تاب آوری خانواده

مریم خانمحمدی هزاوه

دانشجوی دکتری جامعه شناسی

چه تفاوتی میان خانواده ها در برخورد با چالش ها و بحران های زندگی وجود دارد؟ چرا خانواده های مختلف به بحران های یکسان، واکنش های متفاوت یا حتی متضاد نشان می دهند؟ نقش تاب آوری در این میان چییست؟ آیا تاب آوری می تواند باعث کاهش «اختلافات زوجین» گردد؟ نقش تاب آوری در مهارت های «فرزندپروری» چیست؟ تاب آوری در میان «سالمندان» چگونه است؟
تاب آوری خانواده به این معنا نیست که اعضای خانواده هیچ گونه شرایط سخت، بحران ها و ناکامی هایی همچون تعارضات عاطفی، مشکلات مالی شدید، مسائل جدی حقوقی، اعتیاد، اختلافات زناشویی، مشکلات مربوط به تربیت فرزندان، از دست دادن شغل و بیماری های جسمانی و روانی و… را تجربه نکنند، بلکه تاب آوری به این معناست که اعضای خانواده چگونه از ناملایمات و ناکامی ها و بحران هــای زندگی عبــور می کنند؟ شرایط سخت و بحرانی، اجتناب ناپذیر، گذرا و گاهی غیر قابل پیشگیری هستند و درنهایت این خانواده های تاب آور هستند که برای خود فضایی سرشار از امنیت و آرامش می سازند و می توانند بسیار مستحکم تر و منسجم تر از گذشته به زندگی خانوادگی خویش ادامه دهند.
یک خانواده تاب آور اگر با بحران و شوک مواجه شود و آسیب ببینند باید بتواند «کارکرد» خود را حفظ کرده، سپس خود را «بازیابی» نماید و بتواند سلامت از دست رفته خویش را به دست آورد و به روزگار قبل از بحران و آسیب باز گردد و در حالت متعالی تر علاوه بر «ایستادگی و مقاومت»در برابر فشار ها و بحران های زندگی، خانواده« رشد و تکامل » پیدا می کند.
تاب آوری خانواده شامل سه وجه اساسی می باشد:
-۱خانواده مدیریت شود و در عین حال پذیرای نظرات دیگر افراد خانواده باشد که این امر باعث افزایش مشارکت اعضای خانواده به ویژه در شرایط بحرانی می گردد.
-۲ خانواده قانون مدار باشد و بتواند ارزش های خود را بخصوص در شرایط بحرانی حفظ نماید.
-۳ خانواده نسبت به توانمندی های خود،آگاهی و باور داشته باشد.
توانمندی های جمعی و مهارت های فردی می تواند در جهت حل مسائل پیش آمده به اعضای خانواده کمک نماید.
در عرصه پیشگیری اگر خانواده قدرت تاب آوری بالایی را کسب کند می تواند در شرایط بحرانی از مخاطرات محفوظ مانده و از صدمه و آسیب ناشی از آن پیشگیری نماید. حداقل آنکه خانواده تاب آور در مواجه با چالش ها، آسیب بسیار کمتری نسبت به خانواده هایی که فاقد این مهارت هستند را متحمل می شود.
یک خانواده تاب آور ابتدا شرایط بحرانی و نامساعد را نه تنها انکار نمی کند بلکه بــه صورت واقع بینانه «می پذیرد» سپس خود را با آن شرایط بحرانی سازگار می نماید و بعد از عبور از آن شرایط، علاوه بر آنکه خود را بازیابی می کند به سطح بالاتری از عملکرد و انسجام خانوادگی دست می یابد. در تاب آوری خانواده آنچه مهم است ماندگاری خانواده با شرایط مطلوب و «زندگانی با کیفیت بالا» است و نه صرفا حضور فیزیکی اعضای خانواده در کنار یکدیگر!
ارکان اصلی تاب آوری خانواده «مواجه واقع بینانه» اعضای خانواده با مخاطرات و بحران های پیش آمده و سپس تلاش برای«کسب نتایج مطلوب» می باشد.
بهترین راه برای توسعه تاب آوری در میان خانوادها «افزایش نشاط» است. خانواده های تاب آور از زندگی لذت بیشتری می برند در نتیجه میزان «رضایت مندی» در میان این خانواده ها بیشتر است.
«ارتباط موثر» اعضای خانواده با یکدیگر همراه با «نگرش مثبت» و «درک متقابل» و «همدلی و همراهی» آنها با یکدیگر باعث می شود که خانواده در مواجه با شرایط بحرانی آسیب کمتری دیده و آن شرایط سخت را تبدیل به یک تجربه خوشایند کارگروهی نمایند.

تاب آوری زوجین
در بحث تاب آوری زوجین «گفتگو» لازمه تاب آوری است یعنی زمانی که زوجین در مورد مسائل گوناگون با یکدیگر گفت گو می نمایند کیفت رابطه شان بهتر شده و از «رضایتمندی» بالاتری برخوردار می گردند. چرا که اگر زوجین مهارت گفتگو با یکدیگر را بیاموزند دیگر نیازی نیست به تنهایی با مسائل و مشکلات مواجه شوند. بنابراین اگر زوجی در زندگی مشترک با مشکل یا بحران خاصی مواجه شدند باید ابتدا در آن زمینه گفتگو نمایند و همه ی توانمندی های خود را به کار گیرند تا مسئله پیش آمده را حل نمایند و در نهایت اگر نتیجه مطلوب حاصل نشد باید به مراکز مشاوره تخصصی مراجعه نمایند.
بر اساس تحقیقات علمی اخیر در کشورمان، گفتگوی میان اعضای خانواده در طی بیست سال گذشته از دو ساعت در شبانه روز به بیست دقیقه کاهش یافته است و همین امر باعث کاهش تاب آوری و ایجاد تنش، اختلاف و نزاع در میان زوجین شده است. برقراری «ارتباط موثر» باعث افزایش تاب آوری زوجین می گردد. ارتباط موثر به معنای انتقال و دریافت اطلاعات به شکل کارآمد به طرف مقابل می باشد و می تواند باعث رشد و بالندگی در میان همسران شود. همچنین آسان ترین و بهترین راه جهت برطرف شدن اختلافات می باشد.

فواید ارتباط موثر میان زوجین
۱.ایجاد «همدلی و درک متقابل»
۲.«کاهش ناکامی» و ایجاد شرایط بهتر برای رسیدن به خواسته های متقابل
۳.ایجاد «آرامش و رضایتمندی» و کاهش اختلاف ها و تنش ها در روابط متقابل
با توجه به آنچه که ذکر شد تلاش در ایجاد ارتباط موثر و گفتگوی متقابل و پذیرش بحران های زندگی، می تواند منجر به افزایش تاب آوری و در نتیجه باعث کاهش آمار اختلافات و تنش ها میان زوجین گردد.

تاب آوری سالمندان
مطالعات دانشگاهی نشان می دهد در دوران سالمندی، زوجین اگر چه مسائل ویژه خود را دارند اما اغلب دیدگاه مثبت تری نسبت به مسائل و بحران های زندگی، در قیاس با افراد جوانتر دارند. به همین علت در شرایط بحرانی بهتر می توانند سلامت روان خود را حفظ کنند. در نتیجه سالمندان به صورت ناخودآگاه از قدرت تاب آوری بالاتری نسبت به سایر افراد برخوردارند. به علاوه سالمندانی که سلامت جسمانی بالاتر و فعالیت اجتماعی بیشتری دارند نیز دارای تاب آوری بیشتری هستند.

شاخص های تاب آوری سالمندان
۱.توانمندی سالمندان در کنترل استرس و اضطراب و احساس رضایتمندی
۲.ظرفیت سالمندان برای انجام فعالیت هایی که از ایجاد حس کسالت و روزمرگی در آنها جلوگیری می کند
۳. هدفمندی و قدرت بیشتر سالمندان در مواجهه با ناکامی ها و سختی های زندگی
همچنین اطرافیان می توانند شرایطی را فراهم نمایند تا سالمندان فعالیت های جدیدی را بصورت داوطلبانه شروع کنند. علاوه بر آن سالمندان باید ارتباطات فردی خویش را افزایش دهند.
ارتباطات فـردی باعث می شــود سالمندان توانمندی های خود را بهتر بشناسند وهمین امر باعث افزایش نگرش مثبت به خود و در نتیجه افزایش توانمندی آنها در مواجهه با سختی های زندگی می شود.

تاب آوری کودکان و نوجوان
تاب آوری کودکان و نوجوانان بر روی «سخت کوشی»، «نگرش مثبت»،«قدردانی» و «امید به آینده» تاکید می کند. در فرزندپروری تاب آورانه والدین بجای آنکه نقش کنترل گری داشته باشند باید بیشتر نقش حمایتگر را برای فرزندخود ایفا نمایند.
والدین باید در مواجهه فرزند با مشکلات نظاره گر باشند. اگر فرزند توانایی حل مسائل خویش را دارد به او کمک نکنند و اجازه دهند به تنهایی مسائل خود را حل نماید و سپس او را تائید و تشویق نمایند. این امر باعث می شود فرزند در مواجهه با مشکلات بعدی بسیار ساده تر با دشواری ها کنار آید و مقاوم تر شود اما زمانی که مشکلات فراتر از توانایی فرزندان است والدین به هیج عنوان نباید فرزند را در مواجهه با مشکلات تنها گذارند.
هر گونه تعریف تاب آوری با عبارت «توانایی» آغاز می شود. بنابراین، مقدمه ی ایجاد تاب آوری در کودکان و نوجوانان افزایش توانمندی های آنان می باشد.به عنوان مثال اگر فرزندان در زمینه هـای ورزشی موفقیت های قابل توجهی را کسب کنند و یا در تحصیلات خود مدارج بالا را طی نمایند، می توان گفت در آن رشته ورزشی خاص یا در تحصیلات خود، دارای تاب آوری بالایی هستند. فرزندان باید بدانند که برای کسب موفقیت باید قدرت تاب آوری خود را افزایش دهند. تاب آوری به فرزندان می آموزد اگر در مسیر موفقیت، با شکست و ناکامی مواجه شدند از تلاش مجدد منصرف نشده و با توان و مقاومت بسیار بالاتری به تلاش خود ادامه دهند.
همچنین والدین باید شرایطی فراهم نمایند تا فرزندان مهارت های خود را در زمینه های گوناگون همچون مهارت حل مسئله، مهارت تفکر فردی، مهارت کنترل خشم و مهارت های ارتباطی و….را افزایش دهند. مهارت ها مجموعه ای از توانایی های فرزندان است که به آنها این امکان را می دهد که از عهده مسائل شخصی خود برآیند.
در فرزند پروری تاب آورانه، فرزند در ابتدا یک «شناخت»کلی از خود پیدا می کند: من چه کسی هستم؟چه توانایی هایی دارم؟و چگونه می توانم توانایی خود را افزایش دهم ؟و با توانایی هایی که دارم چه کارهایی میتوانم انجام دهم؟
آگاهی کودک و نوجوان از توانمندی های خود و تلاش برای کسب توانایی های بیشتر، منجر به افزایش عزت نفس در آن ها می شود. با رشد عزت نفس فرزندان از زندگی خود لذت بیشتری می برند و احساس خودارزشمندی در آنها افزایش می یابد. افـرادی که «عزت نفس» بالایی دارند در مواجه با شرایط بحرانی و شکست، مقاومت بیشتری از خود نشان می دهند.
«نشاط» و شادکامی والدین تاثیر شگرفی بر روی نشاط و مثبت اندیشی فرزندان دارد. در این زمینه والدین باید از انتقال مشکلات و نگرانی های خویش به فرزندان خودداری کرده و به آنها اطمینان خاطر دهند که خانواده برای او فضای امنی است.
فرزندان باید بیاموزد که با دید «واقع گرایانه» به مسائل بنگرند. چرا که نوع نگرش افراد به مسائل می تواند بر رفتار آنها تاثیر گذارد به این معنا که اگر مسائل پیش آمده بزرگتر از آنچه که واقعا وجود دارند، متصور شوند، آنگاه تحمل آن مسائل و بحران ها بسیار سخت شده و واکنش به آن مسائل شدیدتر می شود، امــا نگرش واقع گرایانه نسبت به مسائل و برخورد عقلانی با آن ها، در افزایش تاب اوری فرزندان نقش بسزایی دارد.
آموزش «خودمراقبتی» و «حفاظت فردی» به فرزندان نیز می تواند نقش موثری در افزایش تاب آوری آنها داشته باشد به عنوان مثال والدین باید نوجوانان خود را درمقابل مخاطراتی همچون دوستان ناباب، اعتیاد، تهدیدات جنسی و… آگاه نموده و شیوه مراقبت از خود و حفظ سلامت اجتماعی را به آنها آموزش دهند.
در دوران تحصیل «حس تعلق به مدرسه» و عدم درگیری تحصیلی در میان دانش آموزان موجب افزایش تاب آوری تحصیلی نوجوانان می شود. در این زمینه معلمان و مسئولان مدرسه می توانند با اطلاع از این موارد سعی در توسعه تاب اوری دانش اموزان داشته باشند.
در پایان می توان گفت که امروزه تاب آوری خانواده نه تنها امری لازم بلکه ضروری، برای مواجهه و مقابله با بحرانها و چالش های زندگی می باشد و باید در این زمینه آموزش ها و سرمایه گذاری های لازم صورت پذیرد.