نقطه، انتهای خط

دوشنبه ۱۶ اسفند ۱۴۰۰  شماره ۱۵۳۹

درباره لزوم آگاهی از خودکشی و راه های پیشگیری از آن

مهدی زهره‌وند 

روانشناس:

خبر خودکشی یکی از بازیگران مطرح کشورمان باعث تعجب بسیاری از افراد جامعه شد. بازیگری با چهره‌ای آرام و صبور که کمتر کسی فکر می‌کرد چنین شخصی حتی به خودکشی فکر کند.
متاسفانه مهمترین علت خودکشی، روانشناختی است و به راحتی قابل تشخیص نیست. خودکشی یک مشکل بزرگ و متداول در حوزه سلامت عمومی و یکی از علل اصلی مرگ و میر در سراسر جهان است. اصطلاح خودکشی به معنی آسیب رساندن به خود با هدف از بین بـردن خـویش اسـت. سازمان بهداشت جهانی (۲۰۱۹) خودکشی را به عنوان یک اولویت بهداشت عمومی مشخص کرده و پیشگیری از خودکشی را یک ضرورت در تمام کشورهای جهان عنوان نموده است. از عوامل مهم زمینه ساز خودکشی می‌توان به بیماری‌های جسمی مستعد کننده، اختلالات روانی، عوامل دموگرافیک، عوامل اقتصادی. عوامل محیطی، پناهندگی و مهاجرت، مشکلات عاطفی – ارتباطی، زندان و مشکلات خانوادگی اشاره کرد. در سراسر جهان هر سال هشتصد هزار نفر به علت خودکشی جان خود را از دست می‌دهند. خودکشی در هر زمانی از چرخه زندگی می‌تواند اتفاق بیفتد و دومین علت مرگ در میان افراد ۱۵-۲۹ ساله در جهان است. روش‌های شایع در خودکشی را به ترتیب استفاده از سلاح گرم، حلق آویز کردن و خفگی، غرق شدن، مسمومیت با گاز، پریدن و مسمومیت دارویی دانسته‌اند. خودکشی در دنیا و به خصوص در کشورهای اروپایی به تدریج افزایش یافته است. در هلند، تعداد خودکشی سالانه بین ۳ تا ۶ درصد افزایش می‌یابد. بلژیک نیز بالاترین را دارد نرخ خودکشی در میان کشورهای اروپایی، که در آن تقریباً یک چهارم جمعیت جوان افکار خودکشی یا اقدام به خودکشی دارند. خودکشی در ایران نیز در حال رشد است. در یک مطالعه فرا تحلیل نتیجـه‌گیـری شده است که در دهه‌های اخیر ایران بالاترین افزایش مرگ ناشی از خودکشی را در میان کشورهای اسلامی و کشورهای حوزه مدیترانه شرقی بـه خـود اختصـاص داده است. بیشترین میزان بروز خودکشی فرجام یافته در کشور مربوط به منطقه اقلیمی یک (ایلام، لرستان، همدان، کردستان و کرمانشاه) است. همچنین منطقه اقلیمی ۵ (اصفهان، یزد، سمنان و قم) دارای بیشترین میزان بروز اقدام به خودکشی و کمترین میزان بروز خودکشی فرجام یافته بود. نتایج پژوهش نیز نشان دادند که بر خلاف آمارهای جهانی، اقدام به خودکشی در مردان ایرانی بیشتر است. همینطور مرگ بر اثر خودکشی جزء ۱۰ علت اصلی مرگ و جزء ۱۰ علت اصلی سال‌های از دست رفته عمر در بسیاری از مناطق جهان است. رفتار خودکشی به چهار دسته اصلی افکار، برنامه ریزی، اقدام و خودکشی انجام یافته تقسیم‌بندی می‌شود. در افکار خودکشی، فرد اندیشه و برنامه‌ریزی برای خودکشی را در ذهن می‌پروراند، اما ممکن است هرگز عملی نشود. فرد درمرحله برنامه ریزی برای خودکشی به فراهم آوردن شرایط، ابزار و یا مکان مناسب جهت خودکشی مبادرت می‌ورزد.
عوامل مؤثر در خودکشی و خودزنی
عوامل اقتصادی مؤثر در خودکشی مانند بیکاری، اخراج از کار، ورشکسته مالی، فقر و تنگدستی
عوامل اجتماعی مانند بیماری‌های صعب العلاج و غیرقابل درمان، ضعیف بودن شرایط و امکانات تحصیلی و شغلی، شکست و عدم موفقیت در روابط، اعتراض به شرایط، عدم دستیابی به موفقیت‌ها و آرزوهای شغلی
عوامل خانوادگی مانند طلاق و تنهایی، فشار بیش از حد از طرف والدین، شرمساری از خانواده و داشتن روابط نامشروع، برملا شدن حقایق و اسرار و آگاه شدن خانواده از آنها
عوامل فرهنگی و نابهنجاری‌های روحی مانند آزار و اذیت جنسی، فقر فرهنگی و عدم اعمال تربیت صحیح، استرس‌ها و فشارهای روحی روانی، عشق و تمایلات شدید عاطفی و تمایل رابطه ازدواج با فرد مورد علاقه به نحوی که این امکان ایجاد نگردد، اعتیاد به مواد مخدر و همچنین انحرافات جنسی و ظهور خصائل جنسی مخالف در فرد.
بیماری‌های روانشناختی
بسیاری از کسانی که در نقاط مختلف جهان اقدام به خودکشی می‌کنند (بین ۶۵ تا ۹۵ درصد) مبتلا به نوعی بیماری روانشناختی هستند. در واقع احتمال خودکشی در افراد مبتلا به اختلالات روانشناختی پانزده برابر بیشتر است. اگرچه اختلالات روانشناختی در کشورهای آسیایی نیز یکی از عوامل خطر خودکشی مدنظر قرار می‌گیرد، شواهدی مبنی بر این وجود دارد که فراوانی رفتارهای خودکشی در آنها به اندازه سایر کشورها نیست. اختلالات روانپزشکی خاص که با خودکشی ارتباط دارند افسردگی، سوءمصرف مواد، اسکیزوفرنی و اختلالات شخصیت هستند. سوءمصرف مواد و اختلالات شخصیت بیشتر میان مردان شیوع دارند و افسردگی در زنان شایع‌تر است. در مواردی که خودکشی منجر به مرگ انجام می‌شود، همبودی این موارد بیشتر است. برای مثال، افسردگی همراه با سوءمصرف الکل حدود دوسوم خودکشی های منجر به مرگ را دربر می‌گیرد. بنابراین، بروز یک اختلال روانی یا سوءمصرف مواد از قویترین پیش بینی های خودکشی است که می‌توان نتیجه گرفت درمان اختلالات روانی و سوءمصرف مواد از مهمترین راهکارهای پیشگیری از خودکشی هستند.
انتخاب طریقه خودکشی، تحت تأثیر عوامل مختلفی قرار می‌گیرد و دربرخی از موارد با انگیزه و هدف ازخودکشی رابطه دارد. برای مثال فردی که به منظور انتقام جویی و یاجلب توجه اقدام به خودکشی می‌کند، روش مورد استفاده وی پرسر و صدا و حتی جنجال برانگیز خواهد بود. در دسترس بودن وسیله الزم برای خودکشی مثال وجود اسلحه گرم در منزل، سکونت در ساختمان های مرتفع، آشنا بودن به اثرمرگ آور داروها و سموم و مواد مخدر، نزدیکی با دریا و دریاچه یا رودخانه‌های عمیق می‌تواند در انتخاب روش انهدامی مؤثر باشد. مردها عمدتاً از روش‌های قاطع‌تری مانند سلاح گرم، حلق آویزکردن و پریدن از بلندی و خانم‌ها بیشتراز دارو و سم استفاده می‌کنند. شایع‌ترین روش خودکشی، استفاده بیش ازحد مجاز دارو و مواد و یاسوء مصرف سموم می‌باشد. داروهای موارداستفاده عمدتاً ضد دردها و ضدافسردگی‌ها هستند.
کمک به فردی که تمایل به خودکشی دارد
افرادی که تمایل به خودکشی دارند اغلب ابراز ناامیدی و افسردگی می‌کنند. آن‌ها خودکشی را تنها راه حل مشکلات و پایان رنجشان می‌بینند. گرچه پیش بینی خودکشی دشوار است، درصد چشمگیری از کسانی که در نهایت خودشان را کشته اند، هفته‌ها یا ماه‌ها قبل از خودکشی، کم و بیش علایم واضحی را بروز داده اند. علایم هشداردهنده هم شامل سرنخهای رفتاری می‌شوند و هم کلامی. مثلاً: منزوی شدن و کناره گیری از ارتباط با دوستان و همکاران، صحبت درباره احساس انزوا و تنهایی، بیان احساس شکست، به دردنخور بودن، ناامیدی یا فقدان اعتماد به نفس، گیر دادن مدام به مشکلاتی که به نظر راه حلی ندارند، بیان حــامی نداشتن و بی اعتمادی به سیستم، صحبت درباره سروسامان دادن به امور ناتمام، سرنخ دادن درباره شاخصه‌هایی از برنامه خودکشی. علاوه بر این افرادی که تمایل به خودکشی دارند و این علایم هشداردهنده را نشان می‌دهند در خطر بیشتری هستند:
– به تازگی رابطه صمیمانه ای را از دست داده اند
– تغییر در شرایط کاری (مثلاً بازنشستگی زودتر از موعد، اخراج، کاهش حقوق)
– تغییر در سلامتی
– افزایش سوءاستفادهای دارویی و الکل
– تاریخچه رفتارهای خودکشی یا اقدام به خودکشی در اعضای خانواده
زمانی که اقدام به خودکشی رخ می‌دهد
– ابتدا باید علایم حیاتی فردی را که اقدام به خودکشی کرده بررسی کنند و در صورت نیاز اقدامات لازم را انجام بدهند. باید آرامش خود را حفظ کنند تا بتوانند، دور از اضطراب و استرس، هیجانی تصمیمات درست بگیرند.
– دوم، بایستی بسته به ماهیت اقدام به خودکشی ارتباط فوری با اورژانس صورت پذیرد. در بسیاری مواقع تعیین اینکه چه دارو یا سمی و به چه میزانی مصرف شده اهمیت دارد. به این منظور می‌توان بررسی کرد که چه تعدادی از قرص هـا مصرف نشده اند یا چقدر از شیشه خالی شده.
– سوم، لازم است که با فردی که اقدام به خودکشی کرده با همدلی، غیر تهدید آمیز و با آرامش ارتباط برقرار کنید.
– چهارم، فردی که اقدام به خودکشی کرده باید در بیان احساساتش راحت باشد.
– پنجم، اگر تضمینی وجود ندارد که بشود فرد را به مرکز پزشکی منتقل کرد، باید تمام تلاشتان را بکنید که هرگونه مواد سمی و کشنده را دور نگه دارید و یکی از اعضای خانواده مراقب او باشد تا بهبودی حاصل شود و ارجاعات پزشکی صورت گیرد.
– ششم، فردی که تمایل به خودکشی دارد بایستی برای دریافت درمان مناسب و پیگیری با متخصصان سلامت روان در ارتباط باشد. ارجاع به متخصصان سلامت روان جدا از خدمات پزشکی الزامی است.
– در نهایت اگر افراد نزدیک دیگری به فرد حاضر هستند، ممکن است از آن موقعیت گیج، عصبانی یا به هم ریخته باشند. مداخله گران خط مقدم باید شفقت، حساسیت حمایت را برای همه حاضران فراهم کنند. اگر کسی که اقدام به خودکشی کرده بیهوش است یا آسیب جدی دیده، افراد حاضر در صحنه ممکن است منبع ارزشمندی برای اطلاعات باشند (مثل دارویی که مصرف کرده یا سابقه اقدام به خودکشی قبلی.) اگر افراد نزدیک به فرد حاضر نیستند، ممکن است لازم باشد که با آنها تماس گرفته شود تا این اطلاعات کسب شوند.
پیشگیری از خودکشی و خودزنی
پیشگیری از خودکشی به هر تلاشی از سوی سازمان‌ها، دولت‌ها، مراکز بهداشت روانی، اتحادیه‌ها، متخصصین، شهروندان و هر شخصی برای کاهش میزان خودکشی گفته می‌شود. از جمله روش‌های نامستقیم پیشگیری از خودکشی می‌توان به این موارد اشاره نمود:
الف- درمان نشانه‌های روانی و روانی- جسمی افسردگی.
ب- بهبود روش‌های مقابله با بحران در افرادی که به شدت در فکر خودکشی به سر می‌برند.
پ- کاهش شیوع کاراهایی که منجر به برانگیختن افکار خودکشی در فرد می‌شوند.
ت- امید دادن به افراد مبنی بر اینکه پس از مشکلاتی که پشت سر گذاشته‌اند یا در حال حاضر با آنها دست و پنجه نرم می‌کنند، زندگی بهتر خواهد شد.
این تلاش‌ها می‌بایستی هم در زمینه روانشناختی و هم دارویی در کنار آگاهی دهی عمومی و ارتقاء سطح بهداشت روانی عمومی صورت پذیرند. در واقع می‌بایست کارهایی که باعث حفاظت فرد از خودکشی می‌شوند همچون حمایت اجتماعی و عاطفی را افزایش و کارهایی که این خطر را برای فرد ایجاد می‌کنند، همچون دسترسی به ابزار خودکشی را کاهش دهیم. خودکشی را نباید تنها یک مشکل پزشکی یا روانپزشکی در نظر گرفت؛ چراکه این مسئله ابعاد گوناگونی دارد.