شنبه ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۹  شماره ۱۲۶۵

دکتر اسماعیل شیعه، متولد و بزرگ شده شهر اراک است که دارای تخصص دکتری شهرسازی بوده و تا این زمان به مدت ۴۴ سال عهده دار تدریس درس های مختلف شهرسازی در سطح دانشگاهی کشور است. وی دارای چندین کتاب تالیفی است که دو مورد از آنها به عنوان کتاب برگزیده در سطح کشور انتخاب شده است. همچنین وی دارای حدود بیش ۱۶۰ مقاله علمی نوشته شده در نشریه های علمی و یا خوانده شده در همایش های ملی و بین المللی مرتبط با شهرسازی می باشد. در حال حاضر نیز استاد تمام بازنشسته دانشگاه علم و صنعت ایران است که تدریس را در بعضی از دانشگاه های کشور ادامه می دهد. دکتر شیعه، با ساختار کالبدی اجتماعی، اقتصادی تاریخی شهر اراک آشنایی کامل دارد. در این زمینه دارای بیش از ۴۰ مورد مقاله، پژوهش و سخنرانی در ارتباط با این شهر می باشد. در سال ۱۳۹۴ تلاش های وی درارتباط با خدمات شهری باعث انتشار تمبر یاد بود درسطح استان مرکزی شد، وی دعوت روزنامه وقایع استان را پذیرفت و قرار بر این گذارده شد که در ستونی از روزنامه به طور خلاصه در هر شماره یکی از ویژگی های اراک گذشته را در چهار چوب ساختار محیط کالبدی، اجتماعی، اقتصادی، و تاریخی معرفی نماید.

مکان یابی اولیه شهر جدید اراک و دلایل ایجاد آن/بخش دوم

اسماعیل شیعه

اگرچه ایجاد شهرهای جدید در ایران از نظر تاریخی مسبوق به سابقه می باشد و در ادوار تاریخی قبل و بعد از اسلام، شهرهای جدیدی در ایران بنا شده است  ولی ایجاد شهر جدید اراک که در دوره فتحعلی شاه قاجار صورت گرفت به دلیل ویژگی های آن نخستین شهر جدیدی است که در دوران معاصر ایران پای گرفته است. ادغام شرایط ویژه کالبدی عمومی شهر های ایران در دوره اسلامی و به کار گیری دانش و فن زمان در شهر سازی اراک، بافت اصیل شهر را در تقارن بین سنت شهرسازی ایران و فنون شهرسازی در قرن نوزدهم اروپا قرار می دهد درآن دوران ایران و فرانسه دارای ارتباطات سیاسی و اقتصادی ویژه ای بودند در چهار چوب این روابط بود که در دوران ناپلئون بنا پارت ، ژنرال گاردان مامور آموزش فنون جدید به نیرو های نظامی ایران شد در کنار این آموزش ، تامین امنیت برای زیستگاه های نقاط مختلف ایران نیز مطرح بود.
در محدوده بین شهرهای قم، محلات، گلپایگان، خمین، بروجرد، همدان، تفرش، ساوه و الیگودرز هیچ نقطه شهری و پایگاه و قلعه نظامی مهمی وجود نداشت.
به همین خاطر اقوام و قبایل گوناگون همواره امنیت سکونتگاه های دیگر این محدوده را بر هم می ریختندو باغارت و چپاول و جنگ و بلوا آرامش را برای ساکنان این محدوده سلب می کردند به همین خاطر ایجاد قلعه نظامی که بتواند امنیت را برقرار کند مورد توجه قرار گرفت. یوسف خان گرجی که از حاکمان گرجی ایران بود در حدود سال های دهه ۱۳۲۰ قمری که حکومت اصفهان را برعهده داشت و دامنه حکومت او نواحی کزاز، کمره، وفس، تفرش و آشتیان را هم در بر می گرفت مامورایجاد شهر جدید اراک شد،تا هم نسبت به یک نقطه سکونتگاهی اقدام کند و هم با ایجاد قلعه نظامی امنیت را در سراسر حوزه مورد نظر برقرار سازد. تصمیم به ایجاد شهر جدید که به نام سلطان فتحعلی شاه قاجار به عنوان قلعه «سلطان آباد» لقب گرفت به سال ۱۲۲۳ هجری قمری باز می گرددکه مقدمات اجرای آن از سال ۱۲۲۷ هجری قمری به شکل گیری بر اساس سبک شطرنجی مشهور در آن زمان آغاز شد و در سال ۱۲۳۱ هجری قمری این شهر جدید افتتاح گردید. بر سر در بازار و از ورودی جنوبی آن یک کاشی نصب شده بود کــه جمله «نمود یوسف ثانی بنای مصر جدید» که با حروف ابجد سال ۱۲۳۱را که سال افتتاح شهراست، معرفی می کند. متاسفانه، این کـاشی در دهه های بعد گم شده و از وجود آن تا این زمان اثری باقی نیست.کاشی دیگری هم بر سر مدرسه سپهداری وجود داشت که تاریخ افتتاح شهر را سال ۱۲۳۱ ذکر می کرد کـــه آن هم از بین رفتـه است.
برای ایجاد شهر، چندین نظر مورد توجه تصمیم گیرندگان و سازندگان شهر قرار داشت. نخست آنکه موقعیت این شهر چگونه انتخاب شود بررسی های زیادی انجام شد وجود منابع آب، موقعیت راهبردی استقرار شهر و جنبه های ارتباطی آن، نقاط مختلفی را معرفی می کرد که یکی از آن ها دشت کیتو در شهرستان سربند و دیگری محل فعلی استقرار شهر بود که جایی به نام ده کهنه در آن وجود داشت البته نقاط دیگری در دهستان های بزچلو و کزاز نیز مورد مطالعه قرار گرفت علی رغم آنکه دشت کیتو از نظر منابع آب موقعیت بهتری برخوردار بود و موقعیت محلی که ده کهنه در آن قرار داشت به دلیل تاثیرپذیری از کویر میقان، نقطه چندان مناسبی به نظر نمی رسید ولی موقعیت ویژه این مکان که جوانب جنوبی وشرقی و غربی آن را باغات و فضاهای سبز محاصره کرده بود و همچنین این مکان از سه جانب غرب و شرق و جنوب با کوه های کم ارتفاعی روبرو بود که از نظر نظامی اهمیت و ارزش زیادی داشت، به ویژه آنکه موقعیت این اراضی تقریبا در فاصله میانی شهر هایی قرار می گرفت که دسترسی به نواحی اطراف را از دیدگاه نظامی به نحو متعادلی برقرار می ساخت به همین خاطر مکان فعلی انتخاب شد.
دشت های فراهان و مشک آباد از شمال و دشت کیتو از جنوب تا نواحی نزدیک به بروجرد و اراضی کوهستانی کزاز و قره کهریز و دشت سیلاخور از جمله محدوده هایی بود که از نظرنظامی سلطان آباد را درموقعیت ممتازی قرار می داد.
از نظر منابع آب تصمیم برآن شد که با حفر قنوات، منابع آب مورد نیاز شهر تامین شود. طرح شهر به صورت شطرنجی و در طول و عرض ۸۰۰ متر در ۶۰۰ متر مورد توجه قرار گرفت در تعیین موقعیت استقرار سبک شطرنجی شهر جهت قبله مورد توجه بود و کالبد شطرنجی شهر در زاویه ۲۷ درجه جنوب به غرب و روبه قبله قرار گرفت. این شهر در جهتی قرار گرفت که باشیب متوسط تا ۳ درصد از جانب جنوب به شمال ادامه یافت و زمینه را با توجه به شیب جنوبی، شمالی زمین و نقاط کوهستانی نواحی جنوبی و غربی و شرقی برای تامین منابع آب فراهم می آورد.
اساس طرح برآن قرار گرفت که محور و ستون فقرات شهر بر اساس یک بازارکه به مرکزیت چهار سوق فعلی از جوانب جنوب به شمال و شرق به غرب حالت یک به علاوه(+) را به وجود می آورد برقرار گرفت. فضای شهر متشکل از دو محور اصلی مسکونی، یک مرکز تجاری، فرهنگی و یک ارک حکومتی گردید. تا کلیه نیازمندهای شهر برحسب شرایط زمان در آن فراهم باشد. اگرچه در دوران قبل از اسلام مرکز شهر ها را فضاهایی به نام «کهن دژ» و«شارستان» تشکیل می داد و بقیه بافت هایی شهر در محیط پیرامون آن قرار می گرفت که «ربض» نام داشت. ولی در دوران اسلامی ایران این مقر حکومتی «کهن دژ» به حاشیه شهر منتقل شد و جای خود را به فضا های فرهنگی و تجاری داد. شهر جدید اراک نیز از این مورد تاثیرمی گرفت و بافت شطرنجی آن ارک حکومتی و نقطه نظامی شهر را در حاشیه شهر استقرار داد. بنابراین شهر جدید اراک بر اساس اصول فنی، برنامه ریزی تاسیسات عمومی و زیر بنایی و ساختار فضایی محلی ویژه و براساس سبک شطرنجی به وجود آمد که در کنار استفاده از سنت شهرسازی دوران اسلامی ایران، از آخرین دستاوردهای فنی شهرسازی جهان نیز تاثیر گرفت.
با توجه به شرایط منابع آب و نو بودن شهر جدید، تعداد واحدهای مسکونی آن برای حدود یک هزار واحد در نظر گرفته شد که با توجه به اندازه متوسط ۶ نفر در خانوار حدود جمعیتی شهر به ۶۰۰۰ نفر می رسید. البته منابع مختلف به وجود تعداد بیشتری از جمعیت اشاره دارد که این مورد به تعداد مهاجرانی مربوط می شود که در مراحل بعد از دوران شکوفایی اقتصادی به سوی شهر دست مهاجرت زده اند.
ایجاد شهر اراک و حضور نظامی آن در سطح حوزه های اطراف به اعتدال در سکونت و کاهش تنش در سطح منطقه ای موثر واقع شد.
در تاریخ چنین آمده است که در گذشته های دور حوزه اراک دارای دو تمدن ساروق و کرج ابودلف بوده که محدوده های تاثیرگذار مستقیم آنها حدود۹۰۰۰ کیلومتر مربع را در بر می گرفته است.
یکی از دلایل دیگر ایجاد شهر جدید اراک نیز در این ارتباط احیای نقش شهری ازدست رفته ی کرج ابودلف (شهر آستانه امروزی) بوده است در ارتباط با شرایط ایجاد شهر نیز ژنرال گاردان توصیه کرده بود که نسبت به ایجاد یک لشکر ۱۲۰۰۰ نفری اقدام شود که مسئولیت آن با یوسف خان گرجی باشد. به همین دلیل بودکه قشون عراق تشکیل شد و برای شهر جدید به مکان یابی پرداخته شد. در محل فعلی شهر، روستایی به نام دستگرد (دستجرد) معقلی وجود داشته و قناتی نیز به نام قنات ده نیز از آن می گذشته است ولی در دوره صفوی در اثر حمله افغان ها تخریب می شود و در تاریخ از آن به نام ده کهنه نام برده می شود موقعیت شهر جدید از این نظر نیز اهمیت داشت که خطوط کاروان روی تهران به قصر شیرین و خسروی از محدود های فراهان و ساروق و خنداب و میلاجرد می گذشت که در تامین ایمنی راه هم موثر بود.