دوشنبه ۴ شهریور ۱۳۹۸   شماره ۱۱۳۷

درباره عمارت های کلاه فرنگی به بهانه افتتاح موزه صنایع دستی قلعه حاج وکیل اراک

سرپناهِ شاهانه

علی امیدی

موزه صنایع دستی قلعه وکیل اراک با حضور معصومه ابتکار معاون رییس جمهوری افتتاح شد. موزه صنایع دستی قلعه وکیل ۲۵۰ اثر شاخص صنایع دستی هنرمندان استان شامل فرش دستباف، گلیم، آثار قلمزنی، آثار چوبی، تابلو فرش، تابلو خطاطی و … را داراست. ۵ اثر موجود در موزه شامل کمانچه، گیوه، قیچک، سه تار و تذهیب دارای ثبت مهر اصالت جهانی هستند که در معرض نمایش علاقمندان قرار گرفته اند. قلعه کلاه فرنگی حاج وکیل، از جمله آثار اواخر دوره قاجاریه، در شهر اراک است. بانی این بنا در اصل یک شرکت تجاری انگلیسی (سویسی الاصل) به نام زیگلر بود که پس از انحلال، قسمتی از آن توسط یکی از متمولین شهر اراک به نام حاج محمد حسین میثمی وکیل خریداری شد و از آن پس به نام قلعه حاج وکیل شهرت یافت. این کلاه‌فرنگی شامل حیاط، ایوان، شبستان، قسمت همکف و بالاخانه است که در مساحت حدود ۹۰۰ متر مربع و در محوطه‌ای به مساحت ۳۸۰۰ متر مربع قرار دارد.
بخش شمالی بنا برونگرا و بخش جنوبی آن نیمه درونگرا است. بخش هایی از خارج بنا و ستون‌ها بوسیله کاشی‌های لعابدار تزئیناتی وجود دارد و در داخل بنا تزئینات خاصی نیست.
بخش برون گرای شمالی شامل یک ایوان سرتاسری است که از ستون های آجری متعددی تشکیل شده است و سر ستون‌های آن دارای تزیینات ساده و زیبایی است. از زیرزمین این بنا به عنوان انبار استفاده می شده و در بالای طبقه هم کف کلاه فرنگی بسیار زیبایی دیده می شود. بخش‌هایی از پوشش بیرونی این بنا به وسیله کاشی های نره لعاب دار تزیین شده است. در داخل بنا تزیینات خاصی وجود نــدارد. پنجره های قلعه نیز توسط شبکه های چوبی محافظت می‌شود. در بالای طبقه همکف کلاه فرنگی بسیار زیبایی دیده می‌شود که هم چون سریری برای شاه در فصول سرد و گرم سال بوده است. مخصوصا در تابستان ها این کلاه از چهار طرف باز بوده و محیط مطبوعی را فراهم می آورده است. آب در این ساختمان به وسیله قنات و چاه‌هایی که در آن جا کنده شده بود تامین می‌شده است. برای این شواهد می توان به وسعت قابل توجه بنا اشاره کرد که احتمالا در ابتدایی‌ترین دوره متعلق به شخص یا اشخاصی متمول بوده است. قلعه کلاه فرنگی حاج وکیل در سال ۱۳۷۵ توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۷۷۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

درباره عمارت های کلاه فرنگی
آنچه که این روز ها از معماری دوره زندیه به یادگار باقی مانده و کمتر گردشگری از پیشینه و حتی علت نامگذاری آنها خبر دارد ،کلاه فرنگی هــا است! عمارت های هشت ضلعی که در وسط باغ های تاریخی این شهر جا خوش کرده اند و با اینکه به جاذبه گردشگری تبدیل شده اند اما همچنان برای گردشگران داخلی و خارجی ناشناخته اند.
کلاه فرنگی ها در واقع ردپای معماران دوران زندیه و قاجار در ایران به ویژه در استان فارس است؛ ساختمان های تزئینی شاهانه ای کـه معمولا وسط باغ ها ساخته می شدند و معماری آنها نیمی ایرانی، نیمی اروپایی بود. هرچند که این بناها محدود به دوره قاجار نبودند و سابقه تاریخی قدیمی تری دارند اما بیشترین کلاه فرنگی های کشور یادگار قاجاری ها است به طوری که این سازه های تاریخی را می توان در شهرهای اراک، شیراز، قزوین، رشت، بندر عباس، تهران و… دید. در منابع آمده است عمارت کلاه فرنگی به نوع خاصی از معماری گفته می شود که ممکن است در اشکال مختلف ساخته شود. ساختمانی سبک و گاه تزیینی در وسط باغ، پارک، یا تفریحگاه ها که برای کارهای تفریحی یا سرپناه از آن استفاده می شود.

چند عمارت کلاه فرنگی دیگر آشنا شوید
کلاه فرنگی قزوین
معماری قاجار در ایران یک ردپای بزرگ و پررنگ به جا گذاشته است؛ کلاه فرنگی ها! ساختمان های تزئینی شاهانه ای که معمولا وسط باغ ها ســـاخته می شدند و معماری آنها نیمی ایرانی، نیمی اروپایی بود. هرچند که این بناها محدود به دوره قاجار نبودند و سابقه تاریخی قدیمی تری دارند اما بیشترین کلاه فرنگی های کشور یادگار قاجاری ها است. دهخدا در لغت‌نامه اش در معرفی این بناها می نویسد: «عمارتی که در میان عرصه سازند. بناء در میان عرصه با گنبدی شبه مخروط. اطاقکی مسقف که در وسط کاخ‌ها و باغ‌ها برای استراحت یا در میدان‌ها برای فروش روزنامه و اغذیه سازند‌. کیوسک.» کلاه فرنگی هایی که حالا در بیشتر شهرهای کشور می توانید یکی از آنها را ببینید.

کلاه فرنگی رشت
در رشت هم یک کلاه فرنگی قاجاری وجود دارد که در ضلع جنوبی باغ محتشم این شهر قرار دارد، بنایی فاخر و ۴ طبقه که از بیرون ۳طبقه به نظر می‌آید. طبقات اول و دوم این بنا هر کدام دو اتاق دارند و این اتاق‌ها هر یک به وسیله پنجره‌هایی نورگیر، روشنایی و تهویه مناسب را در فصل گرم سال فراهم می‌کنند.
بلندترین اتاق این عمارت هشت‌گوش و از هر سو دارای پنجره‌هایی است که رو به باغ باز می‌شود و مصالح به کار رفته در آن آجر، چوب و گچ است. دور تا دور ساختمان در طبقه اول به صورت ایوان و در طبقه دوم به صورت بالکنی چوبی است، که ۶۸ ستون بالکن بام ساختمان را مهار کرده، دامنه ساختمان از سر شیرهایی چوبی ساخته شده که به صورت دو پوش است که برای جلوگیری از ریزش برف و باران به داخل ساختمان طول آن را بلند گرفته اند.
این بنا در گذشته محل سکونت تابستانی حکام و فرمانداران شهر بود که با توجه به تغییر شرایط اجتماعی جامعه مورد بهره‌برداری‌های گوناگون از جمله خانه شطرنج شهر- رستوران پارک و غیره گردیده. این عمارت بعدها توسط میراث فرهنگی گیلان تبدیل به مرکز آموزش هنرهای سنتی در سطوح استان شد.

کلاه فرنگی وکیل شیراز
عمارت کلاه فرنگی وکیل شیراز در باغ زیبایی به نام باغ نظر این شهر قرار دارد. باغ نظر، باغ موزه پارس، باغ شاهزاده، عمارت کلاه ‌فرنگی، آرامگاه وکیل، عمارت چهارفصل یا باغ حکومتی نام‌های دیگر این ابنیه تاریخی دوره زندیه شهر شیراز است. در زمان حکومت زندیه، این عمارت باشکوه محل پذیرایی میهمانان و سفیران خارجی و مراسم رسمی و اعیاد مختلف بوده است.
این عمارت که از آثار دوره کریم‌خان زند است، به صورت هشت ضلعی ساخته شده و در آن کاشی کاری با نقوش اسلیمی، گل و مرغ، مناظر شکارگاه و صحنه‌های الهام گرفته از قصه‌ها و داستان‌های قدیمی به چشم می خورد. همچنین در داخل عمارت حوضی از مرمر و چهار شاه‌نشین و اتاق‌هایی در چهارگوشه ساخته شده است. بعد از مرگ کریمخان او را در اینجا به خاک سپردند و آقا محمد خان قاجار در سال ۱۲۰۶ شمسی به دلیل کینه توزی دستور نبش قبر او را داد و استخوان های او را به کاخ گلستان منتقل کردند و مجدداً در زمان پهلوی اول استخوان ها نبش قبر شد و به این مکان برگشت داده شد.

کلاه فرنگی تهران
اما تهران هم از کلاه فرنگی ها بی نصیب نمانده است. معروف ترین کلاه فرنگی تهران متعلق به زندان یا همان باغ موزه قصر است که تا پیش از آن متروک مانده بود اما در زمان حکومت رضا شاه تبدیل به زندان شد. این ساختمان حدفاصل سه راه زندان، پل سیدخندان، خیابان شریعتی و خیابان پلیس فعلی قرار دارد و بنای آن مربوط به دوره قاجار است. این اثر در تاریخ ۱۷ خرداد ۱۳۷۹ با شمارهء ثبت ۲۶۹۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.