چهارشنبه ۱۸ تیر ۱۳۹۹  شماره ۱۲۹۰

زیرساخت های بافت قدیم اراک

اسماعیل شیعه

در ادامه بحث های مرتبط با زیرساخت های شهری بافت قدیمی اراک، بعد از توضیح درباره شبکه های آب و روند تغییرات آن، نوبت به موارد مرتبط با شبکه های فاضلاب شهر در ساختار اصیل آن می رسد.
-۳شبکه های فاضلاب: در ارتباط با شبکه فاضلاب، عمده ساختمان های شهر بر اساس برنامه های صورت گرفته، از چاه های جذبی استفاده می کردند. هر بنا اعم از اینکه چه کاربردی داشته باشد، حداقل دارای دو چاه بود. یکی چاه مرتبط با دستشویی و مستراح و دیگری چاهی که دفع فاضلاب های دیگر مانند آب های حوض یا دفع برف و آب باران را بر عهده داشت. بعضی از قطعات زمین اعم از مسکونی یا غیر مسکونی، بسته به مساحت فضای باز و حیاط خود دارای بیش از یک چاه برای فاضلاب های خود بود. بعضی از آنها هم در درون زمین از طریق دالان -tonel- که در اصطلاح محلی به آن ها«کوره» می گفتند، به یکدیگر مربوط می شد. از جمله دلایل ایجاد این «کوره»ها تامین فضا برای فاضلاب های بیشتر بود. البته در تاریخ شهرها و روستاهای ایران چنین آمده است که در بعضی از آنها که مورد حمله اجانب قرار می گرفتند، ساکنان به منظور رفع خطر از خود، در این کوره ها پنهان می شدند. در ارتباط با شهر اراک، نویسنده از درستی یا نادرستی این مورد به منبعی دست نیافته است و این مورد را باید از صاحبان فن دریافت. در این مورد از بافت تاریخی زیر زمینی «ذلف آباد» که در حدود ۴۸ کیلومتری شمال اراک واقع شده است، سخن به میان آورد. آثار برجای مانده از این شهر زیرزمینی که در حوزه فراهان و در پنج کیلومتری شمال فرمهین استقرار دارد، ارزشمند است که نمونه ای کامل از غنای فرهنگی شهرسازی در این سرزمین تاریخی است منابع موجود قدمت این شهر زیرزمینی را به دوره ایلخانی نسبت می دهند که توضیح در مورد آن در چهار چوب بحث حاضر قرار ندارد. این مورد فقط از نظر سابقه ی زندگی موقت در زیر زمین ها در ایران آورده شده است.
به منظور دفع آب باران و ادامه مسیر آب از بعضی از قنات ها، تمام جوی های بافت قدیم و حتی بافت های گسترش یافته در اطراف بافت قدیم، مانند محله های خوانساری ها، هزاوه ای ها، منق آبادی ها، دروازه مشهد، محله ارامنه، خیابان ملک، محله نظام لشکر-در شمال خیابان ادب جوی امروز- به صورت سرپوشیده بود. هرکدام از جوی ها در ادامه مسیر خود، دریچه هایی به فضای باز داشت که روی آن ها به صورت موقت با تخته سنگ هایی پوشانیده می شد. چنین موردی حداقل تا دهه ۱۳۴۰ خورشیدی در اراک وجود داشت. این جوی ها اغلب نقش دوگانه داشت. بدان معنی که در شرایط ویژه نقش دفع پساب و ریزش های جوی سطح معابر را بر عهده می گرفت و در مواقعی نیز نقش آب رسانی به خانه ها و تامین آب مورد نیاز اهالی از طریق قنوات را ایفا می کردند. به همین خاطر این مجاری از نظر بهداشتی با آلودگی همراه بود. به ویژه آنکه به مرور زمان سطح داخلی این جوی ها از لجن سیاه و املاح و اشیاء مختلف پر می شد که بر آلودگی بیشترآنهــا دامن می زد تخلیه آن ها نیز با بوی متعفنی نیز همراه بود. با توجه به تامین آب شهر از طریق لوله کشی، این جوی های سرپوشیده نقش خود را از دست داد. همچنین به منظور بهداشتی کردن مسیر، این آب روها تخریب و جای خود را به جوی های آب سرباز داد که دیواره ها و کف آن ها از بتون درست شده بود. سطح حدودی کف و ارتفاع دیواره های آن نیز هرکدام به حدود ۴۰ تا ۵۰ سانتی متر می رسید. در ادوار بعد و با سرعت بیشتر این جوی ها که در وسط راه ها و معابر استقرار یافته بود و با توجه به اتومبیل گرا شدن سهمی از جمعیت و همچنین تنگ بودن عرض معابر که مانعی برای عبور و مرور اتومبیل ها بود، این جوی ها نیز رفته رفته نقش خود را به فراموشی سپرد و جای خود را به «کانی وو» ها داد. سطح معابر نیز تا دهه ۱۳۴۰ خورشیدی خاکی و به طور عمده سنگ فرش بود. تخته سنگ های کبود، از تپه های کوهستانی اطراف و از آن جمله تپه های کوهستانی شهرک فعلی گردو آورده می شد و دارای کاربردهای مختلفی بود. سطح معابر و حیاط ها در کلیه تاسیسات مسکونی و غیر مسکونی تا دهه ۱۳۴۰ با تخته سنگ مفروش می شد ولی جنس سطح کف قسمت های سرپوشیده از آجر بود. اطراف چاه های جذبی در تمام قطعات زمین، تا عمق ۱ تا ۱/۵ متری و به منظور استحکام طوقه چاه با همین سنگ پوشانیده می شد. که به آن سنگ لاشه نیز گفته می شد.از این تخته سنگ ها برای پی ریزی و استحکام ساختمان ها نیز استفاده می گردید. برای دریچه چاه ها و چاهک ها نیز معمولا از تختــه سنگ های مربع بزرگی با طول و عرض حدودی ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی متر استفاده می شد که سنگ تراش ها آن ها را درست می کردند. وسط این تخته سنگ ها به صورت دایره ای و با قطر حدود ۲۵ تا ۳۰ سانتی متر سوراخ شده بود. بر دریچه، سنگ تراشیده شده دیگری با همین اندازه بر روی آن می نشست و وسط آن نیز با گیره ای فلزی از جنس آهن، امکان راحت برداشته شدن دریچه ها را فراهم می کرد.
در ارتباط با شبکه های فاضلاب شهر، در بعضی از قسمت های بافت قدیم از جمله بازار، دو مسیر حفر شده بود. مسیر روئین، جایی برای حرکت آب روان بود و مجرای زیرین به دفع فاضلاب ها اختصاص داشت. در حدود سال های آخرین دهه ۱۳۳۰، بنابر دلایلی، مسیرهای نام برده شده در بازارچه سپهداری، دارای مشکل شد و حرکت آب و فاضلاب با نقصان مواجه گردید و تمام مسیر برای ترمیم شکافته شده بود که نویسنده شرایط ایجاد شده را به خاطر دارد. بعضی از قنات ها همانگونه که بیان شد، در سطح زیرین خود مجاری دیگری داشت که به «ویراب» مشهور بود. مانند ویراب های حاج محمد قاسم، عباس آباد، شیخ ابوالحسن و جلوی کلیسا. علاوه بر موارد فوق، همزمان با ایجاد شهر، نسبت به احداث یک شبکه فاضلاب سرتاسری که از جانب جنوب به شمال و در سطحی نسبتا عمیق تر از قنات ها قرار داشت اقدام شده بود. این مجرای فاضلاب رو از زیر سطح بافت قدیم عبور کرده و در جانب شمال به محلی به نام «گاو خانه» می رسید. به همین خاطر این شبکه فاضلاب رو به «چاه گاو خانه » موسوم بود. حدود مسیر این چاه از محله های خوانساری ها در جنوب بافت قدیم اراک نیز می گذشت و از میانه بافت قدیم عبور می کرد و سپس به جانب شمال ادامه مسیر می داد. فاضلاب بعضی از قطعات زمین مانند خانه ها، مساجد، حمام ها و بازار از طریق مجراهای شیب دار به این چاه می پیوست و از شهر خارج می شد. بعضی از واحد های مسکونی و تاسیسات محله های خوانساری ها، حصار، قلعه، ارک حکومتی وبازار شهر نیز با حفر مجراهای شیب دار، فاضلاب خود را به مسیر چاه گاوخانه وارد می کردند.
در ارتباط با شبکه فاضلاب اولیه شهر این نکته را یادآور می شود که علی رغم اشتهار و اهمیت شبکه فاضلاب موسوم به «چاه گاوخانه» اطلاع چندانی از شرایط آن در دست نیست و نیاز به آن است که از سوی متخصصان امر در یک پژوهش گسترده، شرایط ایجاد، مسیرهای ایجاد و انشعابات متصل به این چاه، درکنار مشخصه های فنی آن مورد بررسی قرار گیرد. بنای چاه گاوخانه بیشتر به منظور تامین شبکه مجهزی بوده است که بر حسب شرایط زمان و فن زمان به دفع فاضلاب از دو محله حصار و قلعه بپردازد که به مرور زمان دامنه استفاده از آن بیشتر شده است. در صورت روشن شدن این موارد، ساختار تاسیسات زیر بنایی شهر نیز به نحو بهتری معرفی خواهد شد.