روزی روزگاری سینما/نگاهی به تاریخچه سینما در اراک

پنجشنبه ۳۰ فروردین ۱۳۹۷  شماره ۸۲۱

***

ولی الله شمشیربندی، نویسنده و پژوهشگر

***

سینما پدیدۀ جدیدی در جهان است. اقبال عمومی به این هنر و صنعت باعث رویکرد مردم، به خصوص نسل جوان به آن شده است. ایران از کشورهای پیشگامی است که این صنعت را پذیرفته و شهرهای پیشرو آن از جمله اراک با این پدیده آشنا شده است.
نخستین سینمای اراک در عهد پهلوی اول در سال ۱۳۰۷ خورشیدی در محل اداره برق دایر شد. ساختمان ادارۀ برق را «ایرمانوف (irmanov)» که از مهاجرین روس بود ساخت. اداره برق در محل روستای تخریب شدۀ دستگرده که توسط افاغنه ویران شده بود ساخته شد. وقتی کارخانه برق راه اندازی شد، مدیران شرکت برای گسترش انشعاب برق مردم را به تماشای فیلم در سالن «سینما برق» تشویق می کردند. سینما برق در سالن بزرگ طبقۀ دوم ساختمان ادارۀ برق دایر شده بود. این سینما از کارمندان ادارات، دانش آموزان و اصناف مختلف برای دیدن فیلم مجانی دعوت می کرد. هر خانواده ای که اشتراک برق می گرفت یک روز در هفته بلیت رایگان از طرف هیئت مدیره ادارۀ برق دریافت می کرد و ضمناً برای آشنایی بیشتر مردم با محیط کارخانه اغلب روزها در سالن سینما سخنرانی یا تئاتر برگزار می شد. فیلمهایی که نمایش داده می شدند صامت، سرگرم کننده و کمدی بودند و فیلمهایی با شرکت چارلی چاپلین، هارولد لوید و باستر کیتون را در آنجا نمایش می دادند. بهای بلیت ورودی ۲ شاهی بود. برای برقراری سکوت در سالن سینما و توجه بیشتر به نمایش فیلم یکی از ارامنۀ شهر در گوشۀ سالن پیانو می نواخت. برای آشنایی مردم با فیلمها و رغبت به تماشای آنها تبلیغات زیادی می کردند از جمله یک صحنۀ جالب از فیلم را روی تخته سه لایی یا مقوا شبیه پارویی بزرگ و دسته داری تابلو می کردند و در سطــح شهر گـــردش می دادند.
با ایجاد موج ملی گرایی و ایران دوستی، نام سینما برق به «سینما آریان» تغییر داده شد (۱۳۱۳ خورشیدی). با همکاری فرماندار «زین العابدین قیامی» سینما آریان در ساختمان جدیدی در خیابان «حاج حسن خوانساری» گشایش یافت. خیابان خوانساری ها منشعب از باغ ملی، محلۀ نوسازی بود که در سال ۱۳۰۷ خورشیدی به همت «دکتر شیخ» همراه با دیگر ساختمانهای جدید شهر در اراک طراحی شد. حاج حسن خوانساری که از بازرگانان خوشنام و آزادۀ شهر بود ساختمانهای زیبایی در دو طرف خیابان احداث کرد. در سراسر ضلع شمالی خیابان ساختمان دو طبقه ای با مهندسی و معماری ایرمانوف روسی و دستیاری «باقر گیاهچی» ساخته شد. این ساختمان تا خیابان شهربانی امتداد داشت. مجموعۀ بنای سینما در طبقۀ دوم ضلع غربیِ ان ساختمان قرار گرفته بود. ورودی سالن عریض بود و ۱۲ پلۀ کوتاه داشت که ورود و خروج تماشاچی را آسان می کرد. طبقۀ اول ساختمان سینما نیز که مشرف بر خیابان بود عقب نشینی داشت و در کنار سرای کم رفت و آمدی بود که ازدحام سینما برای آن مزاحمتی نداشت. در این سالها علاوه بر نمایش فیلم، برنامه های دیگری چون کنسرت، تئاتر، مناظره و سخنرانی در سالن سینما آریان(اراک) و سالن دبیرستان صمصامی و شرف ارامنه برپا می شد و اراک نیز چون دیگر شهرها شاهد موج دانش دوستی و فرهنگ پروری دولت بود و مکرر بزرگانی چون «علی اصغر حکمت»، «رشید یاسمی»، «عباس اقبال آشتیانی»، «رضازادۀ شفق»، «پروفسور حسابی» و «پروفسور هشترودی» و دیگر بزرگان علم و ادب ایران در این سالنها سخنرانی می کردند. از سال ۱۳۱۵ خورشیدی به بعد برنامه های تفریحی و کنسرتها بیشتر شدند و مشتری فیلمهای صامت بسیار کم شدند. به طوری که اغلب شبها فقط چند نفر از کارمندان دولت مشتری سینما بودند. مدیر سینما برای تشویق مردم بلیتهای مجانی بین کارمندان دولت و صنفهای مختلف بازار توزیع می کرد. اما طولی نکشید که سینما آریان بدون مشتری شد و در سال ۱۳۱۷ خورشیدی تعطیل شد. عده ای از علاقه مندان هنر و فرهنگ با نوشتن طوماری خواهان بازگشایی سینما با فن آوری های جدید روز شدند. «حسن تبارک» که از مالکان و رییس هیئت مدیرۀ کارخانه برق بود، با قید فوریت مأمور شد دستگاه سینمای ناطق و چند فیلم جدید را از تهران خریداری کند.
سالن سینما پس از افتتاح با دعوت فرماندار و توزیع کارت دعوت، مشتری های دائمی پیدا کرد. با راه افتادن انجمن ادب و هنر، شاعرانی چون «ابوتراب جلی»، «آقانورالدین نواب» در آن سالن برنامه اجرا می کردند. نمایش فیلمهای این سینما به زبان اصلی و با زیرنویس فارسی بود. اغلب فیلمها داستانی و دنباله دار بودند. بعشی نیز خنده دار و با «بازی لورل و هاردی» و «نورمن ویزدم» به نمایش درمی آمدند. شخصی همزمان با نمایش فیلم دیالوگهای فیلم را با صدای بلند ترجمه و تفسیر می کرد و اغلب مطالب دلخواهی به آن می افزود. دیلماج یا مترجم فیلمها، «حسین شوقی»، جوانی علاقه-مند، پرشور و خونگرم بود. او همزمان با ترجمۀ فیلم، آهنگ و موسیقی مناسبی هم با گرامافون پخش می کرد. با شروع جنگ جهانی دوم سینما اراک نیز چون سایر دوایر تعطیل شد. در سالهای جنگ، سینماهای صحرایی که جنبۀ تبلیغاتی و ضد جنگ داشتند، از طرف متفقین در نقاط مختلف شهر برپا شدند. در باشگاه راه آهن که سربازان آمریکایی مستقر بودند، فیلمهای آمریکایی نمایش داده می شد. گاراژ بزرگ «لیوان» روبه روی شرکت نفت در دروازه تهران تبعیدگاه مخالفین دولت و افراد ضدجنگ بود. در آن محل سربازان هندی و افسران انگلیسی نیز مستقر بودند. در آن گاراژ شبها پردۀ سفید بزرگی برای نمایش فیلم تبلیغاتی برپا می کردند. ضمناً در زمین «آقاجان ارمنی» مقابل شرکت برق نیز سینمای موقت صحرایی دایر بود.
بعد از جنگ سینماهای موقت صحرایی تعطیل شدند. هرج و مرج سیاسی و اجتماعی بعد از خروج رضاشاه، موجب تظاهرات دسته های مخالف و موافق شد. سالنها هم از این مهم بی نصیب نماندند. واقعۀ اشغال آذربایجان و شرارتهای دموکراتها و سربازان روسی اوضاع اجتماعی و آرامش شهرها را به هم زده بود. افرادی چون «محمدرضا قدوه» و «ایرج اسکندری» از رهبران و لیدرهای حزب توده و «حسین مکی» و عدۀ دیگری در سالن سینماها و دیگر مجامع مکرر سخنرانی می کردند.
نام آریان به سینما اراک تغییر یافت. در سال ۱۳۲۲ خورشیدی حسن تبارک امتیاز و تجهیزات سینما اراک را به دو نفر مهاجر روسی به نام «برادران عجمیان (خسرو و اُکسن)» واگذار کرد. به علت اینکه خریداران سینما مسیحی بودند، مردم اراک آنجا را «سینما موسیو» می گفتند. بعد از وقایع آذربایجان، آرامش نسبی در مجامع برقرار شد و اختیار سینما اراک به دست مالکان آن افتاد.
در این سالها در سینمای شهرستانها از جمله اراک فیلمهای جدیدی را که ایرانیان در کشورهای دیگر تهیه کرده بودند نمایش می دادند. «دختر لر» و «لیلی و مجنون» از آن جمله بود. در ضمن فیلمهای هندی و مصری و فارسی که باب طبع طبقات متوسط جامعه بود، چون «صاعقه»، «تارزان»، «هنسای عرب» و غیره را نیز نمایش می دادند. در بعضی فیلمهای فارسی آواز یا تصنیفهایی اجرا می شد که پس از اتمام نمایش، برخی تماشاگران در راهرویِ سینما به تقلید از فیلم، آواز یا تصنیف آن را اجرا می کردند. در این سالها، برای فروش بیشتر فیلمهایی که در شهرستانها به نمایش درمی آمد، جوانان شیک پوشی را از تهران برای تبلیغ به آن شهر می فرستادند. این جوانان با موهای بلند و تیپی دخترانه با لباسهای روز تهران و با صدایی خوش، تصنیف فیلم را در خیابان عباس آباد اراک و دیگر محله های شلوغ اجرا می کردند و با پخش تراکت و فروش تصنیفها، طالب مشتری و بازدیدکننده های بیشتری برای سینما می شدند.
پردۀ سینما در ابتدا با شرایط ان روز فیلمها مناسب بود. گنجایش سالن به درجه ۱، درجه ۲ و درجه ۳ تقسیم شده بود. قیمت بلیت سینما تا سالهای ۱۳۳۰ خورشیدی، ۳ ریال، ۵ ریال و ۸ ریال بود و بعد از ان قیمت بلیت به ۶ ریال، ۸ ریال و ۱۲ ریال افزایش یافت. نمایش فیلم در روزهای هفته ۲ سیانس و روزهای جمعه ۳ سیانس بود. نشستن مردان و زنان در سینما جداگانه نبود. سالن گنجایش ۳۵۰ نفر را داشت که درجه ۱ و لژها صندلی داشتند و خریداران بلیتهای درجه ۲ و درجه ۳ بر نیمکتهای چوبی می نشستند. لژ خانوادگی ۴ غرفۀ مجزا داشت که در دو طرف عقب سالن در ۲ طبقه جداگانه ساخته شده بودند. ورودی لژها از سالن انتظار جدا می شدند. کف سالن شیب داشت. طرف پایین سالن سکویی به ارتفاع ۵/۱ متر و عمق ۴ متر ساخته شده بود که به ان سن می گفتند. سن ۴ پله از کف سالن ارتفاع داشت. وقتی سخنرانی یا گردهمایی در سالن تشکیل می شد، سن نقش عمده ای در برگزاری جلسات داشت. بخشی از دیوار سراسری سن را به عنوان پردۀ نمایش فیلم با گچ سفید می کردند و تصاویر فیلم بر آن دیوار یا پرده می افتاد. از سالهای ۱۳۴۰ خورشیدی به بعد پرده های عریض سینما اسکوپ(پردۀ مقعر) در سینماها مرسوم شد. پهنای پرده نمایش فیلمهای اسکوپ اندکی کمتر از عرض سالن بود. روزهای هفته خانواده ها (مردان و زنان و بچه ها) تماشاگر سینما بودند. پنجشنبه و جمعه که مشاغل و ادارات تعطیل و کارگران بیکار بودند، سینما شلوغ می شد و خانواده ها اگر قصد سینما رفتن داشتند، بلیتهای درجه ۱ یا لژ تهیه می کردند. با ساخت و گشایش سینماهای دیگر با اسلوب و شیوۀ جدید سینما اراک از رونق افتاد و منحصر به قشر و طبقۀ خاصی شد. سینماهای کاپری،(ایران)، دنیا(فرهنگ) ، قصرطلایی(استقلال) به جمع کانون هنر و صنعت اراک اضافه شدند.
سینما موسیو (اراک) تا سالهای ۱۳۴۶ خورشیدی دایر بود و بعد از مهاجرت برادران عجمیان سینما به «محسن سیفی» یکی از مالکان «سینما دنیا (فرهنگ کنونی)» واگذار شد.

کوششی در راه فیلم های متفاوت
سالهای حکومت پهلوی ها در سینماهای ایران به خصوص در شهرستانها نمایش فیلم فارسی و فیلمهای عامه پسند و سرگرم کننده رواج داشت. سینماها فیلمهای کلاسیک، هنرمندانه و دارای پیام را کمتر نمایش می دادند. «مؤسسۀ تلاش فیلم» با مدیریت «احمد جورقانیان» تعدادی از فیلمهای کلاسیک و روشنفکرانه را که از دایره نمایش خارج کرده بودند و فیلمهای به اصطلاح تبری نامیده می شدند به قیمت نازل می خرید و آمادۀ نمایش می کرد.(حلقۀ فیلمهای ممنوعه را که از دور نمایش بیرون می شد با تبر قطعه قطعه می کردند که قابل نمایش نباشد.) جورقانیان این فیلمها را که مجموعۀ قابل توجهی می شد برای نمایش آماده می کرد و خارج از اجازه دولتی به مجامع دانشجویی و افراد و مؤسسات علاقه مند کرایه می داد و گاهی خود دولت (تلویزیون) بعضی فیلمها را که مورد نیازشان بود به قیمت گزاف از او می خریدند. اینجانب (مؤلف) در روزهای جمعه سال تحصیلی ۱۳۵۴- ۱۳۵۵ خورشیدی تعدادی از این فیلمها را هر هفته بدون مجوز و فی-البداهه در «سینما قصرطلایی» اراک نمایش می دادم.(قصرطلایی در آن روزگار کم مشتری از مرکز شهر کمی فاصله داشت.) نمایش این فیلمها از سوی دانش آموزان، دانشجویان و جوانان علاقه مند با استقبال بسیار روبه رو شد به طوری که در هر سیانس بیش از ظرفیت سینما تماشاچی داشت و اغلب کف راهروِ سینما می نشستند. پس از مدتی نمایش این فیلمها با اعتراض سینماداران روبه رو شد و کار ما را تعطیل کردند. از جمله فیلمهایی که در آن دوره نمایش داده شد، می-توان اینها را نام برد:«جاده(فدریکو فلینی)»، «زنده باد زاپاتا(الیا کازان)»، «چهل و یکمین (گریگوری چوخرای)»، «توپهای ناواران (جی.بی.تامپسون)»، «لک لک ها پرواز می کنند (میخائیل کالاتازوف)»، «هشت و نیم (فدریکو فلینی)»، «توفان(آلبرتو لاتوادا)»، «نامه ای که هرگز فرستاده نشد (میخائیل کالاتازوف)» و چندین فیلم دیگر.
***
– این مقاله پیش از این در شماره ۳ فصلنامه فرهنگی هنری رازان منتشر شده است.
-۱ بخشی از کتاب در دست انتشار «سلطان آباد عراق(اراک) از تولد تا برآمدن پهلوی اول» پژوهش و نوشتۀ ولی الله شمشیربندی. منابع این مقاله برگرفته از مجلد سوم تاریخ اراک(ابراهیم دهگان) و تحقیق میدانی و تجربیات مؤلف است.
-۲ نخستین سینمای ایران در سال ۱۳۱۴ قمری(۱۲۷۵ خورشیدی) توسط «ابراهیم خان صحاف باشی» در خیابان لاله زار نوِ تهران، پشت سینما کریستال در محلۀ ارباب جمشید افتتاح شد و نخستین فیلم فارسی که در ایران تهیه شده و هنرپیشه های ایرانی داشت به نام «آبی و رابی» به کارگردانی آوانس اوگانیانس در ۱۲ دی ماه ۱۳۰۹ خورشیدی به نمایش درآمد.