در باب تغییر ارزش های اجتماعی

یکشنبه ۱۵ بهمن ۹۵ شماره ۵۴۴
حامد بهشتی نژاد. سرپرست مجموعه تحقیقاتی شهید امینی دانشگاه آزاد اراک

واژه «ارزش» در زبان فارســى از اســم مصدر «ارزیدن» و در معانى قدر، مرتبه، استحقاق، لیاقت، شایستگى، زیبندگى، و برازندگى آمده است. در فرهنگ لغت پیشرفته آکسفورد، ارزش ها به عنوان باورها درباره آنچه که درست و غلط بوده و آنچه که در زندگى مهم است تعریف شده است. بصورت کلی ارزش عقایدی است که افراد یا گروه های انسانی درباره آنچه مطلوب، مناسب ، خوب یا بد است؛ دارندو به دوصورت کلی ظاهر و بیان می گردد. تفکر و اندیشه در خصوص ارزشها و تعاریف آن بسیار حائز اهمیت است چرا که تفکر در این خصوص ما را به این نتیجه می رساند که همواره جهت های زندگی و تفکرمان را از داوری هایمان نسبت به ارزشها تعیین می کنیم و آنچه را برتر است بر سایر گزینه ها ترجیح می دهیم و همان را بر می گزینیم. جهت شناخت و بررسی عمومی ارزشها باید آنها را از ابعاد مختلف بررسی و یا به نحوی ارزش شناسی کنیم.یعنی آنها را از حیث ایجاد و منشأ تکوین، ماهیت، نسبى یا مطلق بودن، عینى یا ذهنى بودن، فطرى یا اکتسابى بودن، تاریخى یا غیرتاریخى بودن، منبع و مصادیق مورد بررسی و تحلیل قرار دهیم. ارزش شناسی های انجام شده بیانگر آن است که ارزشها یکسان نیستند اما با هم در ارتباطند. اصطلاحا مجموعه ی ارزش ها را نظام ارزشی (value system) می گویند که بعنوان معیاری انتخاب های فرد را شدیدا تحت تاثیر قرار می دهد. ساختار این نظام ساختاری پیوسته مبتنی بر اولویت افراد در ارشها است، اولویت هایی که معمولا متأثر از خلق وخو، شخصیت، تجربه هاى جامعه پذیرى، تجربه هاى منحصر به فرد زندگى، فرهنگ پیرامون و مانند آن است. می توان گفت هریک از بخش های این نظام ارزشی، عقاید پایدار فرد نسبت به شیوه خاص از رفتار یا هدف نهایى زندگى است که از نظر فردى یا اجتماعى در مقابل شیوه دیگرى از رفتار یا هدف دیگرى از هستى قابل ترجیح می باشد. رویکرد توسعه انسانى به ارزش ها معتقد است که جهت گیرى ارزشى در طول مراحل مختلف زندگى تغییر مى کند. برای مشخص شدن هرچه بیشتر نقش شخصیت در قبال این تغییر در نظام ارزشی باید رابطه بین سه متغیرِ ارزشها،شخصیت ها و تغییر مورد بررسی قرار گیرد. اگر شخصیت را الگوى ویژه اى از صفات، همچنین یک صفت را شیوه مداوم نسبى و قابل تمیز دانست که در یک فرد متفاوت از فرد دیگر است بدانیم، بر این اساس ارزشهای یک فرد زیرمجموعه از صفات است. از طرفی اگر شخصیت را به مفهوم کلى آن، یعنى مجموعه صفاتى که باعث تشخیص یک فرد از افراد دیگر مى شود، در نظر بگیریم، ارزش ها نیز مانند هوش و دیگر مظاهر تفاوت فردى، جزئى از شخصیت را تشکیل مى دهد. اما باید توجه داشت که تفاوت هایى بین صفات شخصیت و ارزش ها وجود دارد.
صفات به عنوان توصیف هایى از الگوهاى مشاهده شده در رفتار است، در حالى که ارزش ها ملاک هایى هستند که افراد براى قضاوت کردن مطلوبیت رفتار، افراد و رویدادها به کار مى برند. صفات به طور نسبى ثابت اند، در حالى که ارزش ها متغیرند. به صورت کلی دو دسته نظریه را مى توان در ادبیات مربوط به تغییر ارزش ها مشخص نمود: دسته اول، نظریه هاى سطح خرد هستند که عمدتا مربوط به روان شناسى و روان شناسى اجتماعى مى باشند. دسته دوم، نظریه هاى سطح کلان هستند که مربوط به جامعه شناسى مى باشند. در سطح خرد، تغییر ارزش ها، روندى آگاهانه در پاسخ به فشارهاست و در سطح کلان، شامل جهانى شدن و تغییر ارزش ها، نظام هاى سیاسى و مدرنیزاسیون است. ارزش هاى اجتماعى در جوامع مختلف در حال تغییر هستند، هرچند که نمى توان الگوى عامى را براى این تغییرات پیدا کرد. نوع شناسى تغییرات ارزشى در دو بعد ارزش هاى بقاى خوداظهارى و سنتى/ سکولار ـ عقلانى، نشان از این امر دارد که کشورهاى مختلف، درجات مختلف تغییرات ارزشى را تجربه کرده اند. بنابراین، تغییرات ارزشى بنا به مقتضیات خاص هر کشور در سطح کلان و سطح خرد مى تواند درجات مختلفى داشته باشد. ارزش هاى بقا/خوداظهارى عمدتا خصلتى فردى و ارزش هاى سنتى/سکولار ـ عقلانى خصلتى فرهنگى دارد. از این رو، تغییر ارزش هاى بقا/خوداظهارى آسان تر و سریع تر از ارزش هاى سنتى/سکولار ـ عقلانى است. در سطح خرد، اولویت هاى ارزشى هر فرد بازتابى از شرایط وجودى موجود به علاوه شرایط وجودى قبل از بزرگسالى فرد است و در ترکیب این دو در کل، اولویت هاى ارزشى فرد را تشکیل مى دهد.