روزنامه وقایع استان مرکزی پایگاه رسمی اطلاع رسانی نشریه
فرهنگ شهروندی یکی از ضروریات اساسی در هر جامعه بوده و ارتقای آن اهمیت بسیاری دارد
مریم خانمحمدی هزاوه/ دانش آموخته دکتری جامعه شناسی: فرهنگ شهروندی یکی از ضروریات اساسی در هر جامعه است. به عقیده جامعه شناسان این مفهوم از مهمترین و پویاترین مفاهیم اجتماعی و فرهنگی در دوره معاصر است. نقش شهروندان و انجام تعهدات شهروندی در توسعه فرهنگ شهروندی بسیار مهم است زیرا شهروندان عناصر مهم و پویای جامعه به حساب می آیند و در عرصه های گوناگون جامعه حضور دارند.
با ایجاد، گسترش و تعمیق فرهنگ شهرونــدی می توان بسیاری از مسائل شهری و اجتماعی که اغلب کشورهای در حال توسعه با آن مواجه هستند را حل کرد.
در حال حاضر رعایت فرهنگ شهروندی و به تبع آن اخلاق شهروندی در جامعه ما در سطح مطلوبی قرار ندارد و اعضا جامعه، اطلاع و آگاهی مناسبی از حقوق و مسئولیت های شهروندی خویش ندارند.
برایان ترنر، جامعه‌شناس بریتانیایی شهروندی را مجموعه ای از حقوق و تکالیف که تعیین کننده عضویت اجتماعی، سیاسی و دربردارنده تخصیص منابع جمعی به گروه های اجتماعی، خانواده و افراد می باشد، تعبیر کرده است.
شهروندی نقش موثری در ایجاد جامعه بر اساس نظم و عدالت دارد که از سه عنصر مهم حقوق، وظایف و مشارکت افراد جامعه در تعامل با دولت تشکیل شده است. شهروندی را می توان یکی از شاخص های اساسی پیشرفت و توسعه یافتگی کشورها دانست که باعث گسترش حوزه ی عمومی و توسعه جامعه مدنی می شود.
به اعتقاد ژان ژاک روسو شهروند فردی است که پیوسته به دنبال یک حس جمعی است و علاقه مند است در امور جامعه خویش پویا و فعال باشد.
فرهنگ اما به معنای روش های زندگی اعضای یک جامعه است؛ اعضای یک جامعه در عناصر فرهنگی سهیم هستند و به همین علت امکان برقراری ارتباط و همکاری با یکدیگر را دارند. یونسکو فرهنگ شهروندی را قابلیت های اکتسابی، سبک کلی تعاملات انسانی و سازه ای جمعی می داند کـه از ارزش ها و هنجارهای هر فرهنگ سرچشمه می گیرد.
فرهنگ شهروندی الزاماتی را در قالب ارزش ها و هنجارها، وارد زندگی اعضا جامعه می کند که بیانگر سبک زندگی و شکل دهنده ی تعاملات انسان ها در بافت نوین زندگی اجتماعی است.
از نظر فالکس رعایت فرهنگ شهروندی در افزایش احساس مسئولیت اجتماعی، اعتمادپذیری و تعهد مدنی مؤثر است زیرا تعهد مدنی بر توازن میان فرد و جمع استوار است.
ابعاد اصلی معیارهای فرهنگ شهروندی عبارت است از:
الف) ابعاد اخلاقی فرهنگ شهروندی: وجدان جمعی، مشارکت اجتماعی، ادب و درستکاری، امانت داری و حفظ کرامت انسانی، انجام تعهدات شهروندی، مسئولیت پذیری
ب)ابعاد اجتماعی، فرهنگ شهروندی: مشارکت اجتماعی، مدارای اجتماعی، عضویت در انجمن ها و گروه های اجتماعی، احساس تعلق اجتماعی، اهمیت ارتقای اجتماعی، آگاهی از حقوق شهروندی، ترجیح منافع جمعی بر منافع فردی، امنیت اجتماعی، برابری اجتماعی، احساس هویت جمعی، آموزش شهروندی.
ج)ابعاد فردی فرهنگ شهروندی: قانون مداری و رعایت قوانین، مدیریت بهینه مصرف، قدرت گفتگو و تعامل با دیگران، تعهدات شهروندی، اثر بخشی در جامعه.
د)ابعاد سیاسی فرهنگ شهروندی: مشارکت سیاسی، احساس هویت سیاسی، داشتن ارتباطات سیاسی، برخورداری از حق رأی برای همگان.
ه)ابعاد دموکراتیک فرهنگ شهروندی: برابری اجتماعی، احساس برابری توزیعی، صلح و عدالت، برابری جنسیتی، احترام به آزادی بیان و اندیشه، حق تملک در دارایی ها، داشتن حق فعالیت های اقتصادی.
بررسی های محققان گویای آن است که تغییر سبک زندگی، ارتقا مسئولیت پذیری، ارتقا مشارکت اجتماعی، آموزش فرهنگ شهروندی، ارتقا اخلاق شهروندی و تقویت هویت در جامعه ما بیشترین تأتیر را بر ارتقا فرهنگ شهروندی دارند.
تغییر سبک زندگی
امروزه رشد سریع شهرها و توسعه کالبدی آنها، صنعتی شدن شهرها، افزایش آپارتمان نشینی، رشد مصرف گرایی و گسترش فردگرایی، بحران های گوناگونی در محیط زندگی شهری ایجاد کرده است.
لازمه درک و حل این بحران ها، تغییر در سبک زندگی شهرنشینان است چرا که شهر نشینی معاصر، الزاماتی را برای انسان ها ایجاد کرده است. گیدنز معتقد است یک رابطه ی جدایی ناپذیر میان فرهنگ شهروندی و سبک زندگی وجود دارد او معتقد است که امروزه ، شیوه زندگی، ملازم با نوعی انتخاب است به همین دلیل در فرهنگ سنتی چندان کاربرد ندارد زیرا با ورود به دنیای مدرن، فرهنگ شهروندی نیز باعث تغییر در بسیاری از حوزه ها از جمله سبک زندگی انسان متجدد شده است.
از طرفی با ارتقای فرهنگ شهروندی بسیاری از مشکلات شهری، اجتماعی و فرهنگی که اغلب کشورهای در حال توسعه با آنها مواجه هستند، رفع خواهد شد. به عنوان مثال امروزه در شهرنشینی تحرک و پویایی همانند زندگی سنتی نیست، این تغییرات شهرنشینی، قوانین، آداب، ارتباطات و تعاملات خاص خود را می طلبد و هر گونه نادیده انگاشتن قوانین و آداب خاص زندگی معاصر و رعایت نکردن حقوق دیگران در زندگی امروز شهر نشینی، باعث ایجاد تنش هـا، خشونت ها، ناملایمــات و آسیب های فراوان اجتماعی و فرهنگی در سطح شهر خواهد شد.
بنابراین برای تحقق فرهنگ شهروندی، متناسب با رشد و توسعه ی شهری، تغییر در سبک زندگی شهروندان لازم و ضروری به نظر می رسد چرا که سبک زندگی نقش بسیار مهمی در تعاملات اجتماعی دارد و شکل دهنده ی کردارها و نگرش های افراد در زمینه زندگی اجتماعی آن ها می باشد.
ارتقا مسئولیت پذیری
فرهنگ شهروندی مفهومی دو سویه است یعنی شهروندان از یک سو تکالیف و مسئولیت هایی دارند و از سوی دیگر باید از حقوق مدنی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی برخوردار باشند. یعنی شهروند موقعیتی دارد که باید زندگی خویش را بر اساس وابستگی متقابل، توازن و تعادل میان حقوق و مسئولیت های اجتماعی، سامان دهی کند.
مسئولیت پذیری ویژگی یک شهروند فعال و کارکرد فرهنگ شهروندی است و شامل مسئولیت در مقابل مسائل کشور، شهر و محله، خانواده و مسئولیت در مقابل رفتار خویشاوندان و اعضای خانواده می باشد.
در مقابل خانواده، جامعه و دولت موجب پیوستگی و انسجام اجتماعی می شود. به عقیده امیل دورکیم، فرهنگ شهروندی نوعی انسجام ارگانیکی و پیوستگی بیشتر فرد به جمع و جمع به فرد می باشد.
ارتقا مشارکت اجتماعی
یکی از مهمترین عوامل در جهت تحقق فرهنگ شهروندی، مشارکت اعضای جامعه در اداره امور جامعه می باشد. گائوتری معتقد است مشارکت اجتماعی، یک فرآیند عمومی، یکپارچه، چندگانه، چند بعدی و چند فرهنگی است که هدف آن سوق دادن همه ی افراد جامعه به سمت ایفای نقش در مراحل توسعه است. مثلا توسعه نهاد های علمی و آموزشی زمینه ساز مشارکت اغلب افراد جامعه در تحولات اجتماعی و اقتصادی است و در مردم نوعی آمادگی ایجاد می کند که تفکرات متناسب با توسعه را بپذیرند و در خود درونی نمایند.
از نظر ماکس وبر شهروند بودن به معنای توانایی و مشارکت مردم در تصمیم گیری های مهم مانند حق رای و انتخاب رهبران و مشارکت در تنظیم سیاست ها می باشد.
مشارکت مستقیم اعضای جامعه در تـدوین سیاست ها، اولویت ها و اهداف جامعه، نشان دهنده ی آگاهی شهروندان از مزایا و محاسن مشارکت آنها و نگرش عام گرایانه یعنی مشارکت بدون خاص گرایی و تعصب کورکورانه می باشد.
انواع دیگر مشارکت اجتماعی شامل مشارکت در حل مشکلات شهر، محله، مشارکت در پرداختن عوارض شهری، مشارکت در حفظ فضای سبز شهری، مشارکت در حفظ و نگه داری آثار باستانی و تاریخی، موزه ها و اماکن دیدنی شهر، مشارکت در برگزاری مراسم جمعی می باشد.
آموزش فرهنگ شهروندی
آموزش حقوق و فرهنگ شهروندی بنیان اساسی رشد شخصیت و تحکیم هویت نظام ارزشی و انسانی یک جامعه به حساب می آید. آموزش فرهنگ شهروندی می تواند در قالب آموزش مهارت های زندگی اجتماعی، مؤلفه های زیر بنابی هر فرهنگ، مؤلفه های دینی و ملی در نهادهای آموزشی مانند آموزش و پرورش و آموزش عالی مورد توجه قرار گیرد. همچنین می توان عناصر تشکیل دهنده فرهنگ شهروندی مانند آگاهی اجتماعی، و ارزش هایی مانند عدالت، برابری، مسئولیت پذیری، وطن دوستی، آزادی آسایش، مالکیت و حقوق اجتماعی را نیز می توان از طریق رسانه های جمعی و شبکه های اجتماعی به شهروندان آموزش داد.
رسانه ها می توانند نقش قابل ملاحظه ای بر افزایش دانش مدنی و مشارکت مدنی شهروندان داشته باشند و در این میان تأثیر نمــایش فیلم و شبکه های اجتماعی بیشتر از سایر موارد است. همچنین می توان به منظور تقویت فرهنگ شهروندی و آگاه سازی شهروندان از مزایای رعایت فرهنگ شهروندی، سالیانه شهروندان نمونه در زمینه رعایت فرهنگ شهروندی و موازین قانونی را از طـــریق رسانه ها معرفی کرده و از آنها تقدیر نمود
ارتقا اخلاق شهروندی
در طول تاریخ، اخلاق همواره یک مقوله بسیار مهم در زندگی اجتماعی محسوب می شده است. امروزه رعایت اخلاق شهروندی و درونی سازی آن در بین اعضای یک جامعه یکی از گام های مفید و موثر در جهت رشد و گسترش فرهنگ شهروندی می باشد. اخلاق شهروندی یک وسیله تنظیم کننده در روابط اجتماعی انسان ها محسوب می شود.
می توان گفت که نوع رفتار هر شخص در جامعه مشخص کننده نـــوعی از روابط آشکــار و پنهان در لایه های گوناگون جامعه است به علت آنکه انسان ها معلول اجتماع هستند و جامعه در قبال آنها دارای مسئولیت است.
در زبان فارسی از فرهنگ شهروندی به اخلاق شهروندی نیز استناد شده است یعنی تعیین وظایفی که شهروندان در یک شهر نسبت به نهادهای اجتماعی یا سایر شهروندان دارند. شهروند کسی است که قواعد سلوک دموکراتیک را می داند و ارزش های اخلاقی را می شناسد.
بطور کلی می توان گفت اخلاق در شکل اجتماعی آن، یک ضرورت محسوب می شود ضرورتی که باعث می شود به اساسی ترین و واضح ترین قوانین شهروندی احترام گذاشت.
رعایت حقوق دیگران، وقت شناسی، عدم ایجاد مزاحمت در انواع گوناگون آن، حفظ محیط زیست، حفظ آثار باستانی، پیشگیری از هر نوع آلودگی محیطی و صوتی، مشارکت در اداره ی شهر و جلوگیری از تخریب اموال عمومی، تحمل پذیری، وجدان جمعی، درستکاری، انجام تعهدات شهروندی، نمونه های بارزی از اخلاق شهروندی هستند.
تقویت هویت اجتماعی و ملی
هر شهروند باید این امکان را داشته باشد که از هویت های متعددی برخوردار باشد و برای هر یک از هویت ها، امکان آزادی بیان داشته باشد.البته تا حدی که هویت های دیگران و حقوق آنها را به مخاطره نیندازد.
هویت فردی، هویت اجتماعی و هویت ملی یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر فرهنگ شهروندی است.
هویت فردی در مجموع به نوعی آگاهــی اطلاق می شود که هر فرد در فرآیند اجتماعی شدن و تعامل با دیگران درباره خود کسب می کند این خود آگاهی به صورتی نسبتا سازمان یافته رابطه فرد را باخود و دیگران تنظیم می کند و کنش هــایش را تعدیــل می نماید. در واقع هویت اجتماعی به رابطه بین فرد و دیگران یا گروه های اجتماعی دیگر اشاره دارد. مقایسه یک فرد با دیگران باعث می شود که بــه تفاوت های میان خود و دیگران یا تفاوت گروه اجتماعی خود و گروه اجتماعی دیگران آگاه شود و هویتی متمایز و منحصر به فرد برای خویش، مشخص نماید.
هویت ملی مجموعه ای از گرایش ها و نگرش های مثبت نسبت به عوامل، عناصر، الگوهای هویت بخش و یکپارچه کننده در سطح یک کشور به عنوان یک واحد سیاسی می باشد.
همانطور کـه بیان شد فرهنگ شهرونــدی مجموعه ای از ارزش ها، نگرش ها و قوانین مشترک بنیادی است که در بردارنده احساس تعلق، تعهد و احترام به میراث مشترک و همچنین تشخیص حقوق و تعهدات شهروندی است. حال با توجه به این مفاهیم و بر اساس نوع رابطه آنها با یکدیگر می توان دریافت که فرهنگ شهروندی مستقیما تحت تأثیر مولفه هایی چون هویت اجتماعی و هویت ملی و محلی قرار دارد و متقابلا تقویت هویت ملی و هویت اجتماعی موجب افزایش پایبندی شهروندان به مولفه های فرهنگ شهروندی می شود.
با توجه به آنکه فرهنگ شهروندی مفهومی اجتماعی است که از نیازها، شرایط و بسترهای اجتماعی و فرهنگی جامعه امروز نشأت می گیرد و نشان دهنده تعهد و مسئولیت متقابل اجتماعی اعضای جامعه با یکدیگر و حقوق متقابل مردم و دولت می باشد لازم است که فرهنگ شهروندی به عنوان یکی از شاخص های مهم پیشرفت و توسعه کشور، بیش تر مورد توجه پژوهشگران، برنامه ریزان و سیاست گذاران اجتماعی قرار گیرد.
ارتقا فرهنگ شهروندی، موجب می شود بستر اجتماعی مناسبی برای فعالیت های همه اعضای جامعه فراهم گردد و به افراد کمک می کند تا گام های مؤثرتری را به سوی پیشرفت، تعالی، توسعه و آبادانی جامعه خویش بردارند.
