روزنامه وقایع استان مرکزی پایگاه رسمی اطلاع رسانی نشریه
دوشنبه ۲۶ خرداد ۱۳۹۹ شماره ۱۲۷۹
تاب می آوریم، پس هستیم
رضاحیدری.روانشناس مثبت‌گرا
برفِ روی شاخه‌های درختان در فصل زمستان صحنه‌ای است که همه‌ی ما آن را مشاهده کرده‌ایم. برفی که به خاطر وزنش موجب خم شدن شاخه‌های درختان می‌شود. این سنگینی تا حدی است که موجب شکستن برخی از شاخه‌ها و درختان می‌شود. برخی از شاخه‌ها اما متفاوت عمل می‌کنند؛ آن‌ها مقاومت می‌کنند. این شاخه‌ها باوجود سنگینی برفی که روی آن‌هاست تا نزدیکی‌های زمین نیز خم می‌شوند اما نمی‌شکنند. این صحنه در زمستان موجب حیرت برخی از ما می‌شود و از خود سؤال می‌پرسیم که چرا برخی شاخه‌ها سنگینی برف را تحمل می‌کنند و نمی‌شکنند اما برخی دیگر نمی‌توانند آن را تحمل کنند و می‌شکنند. اواخر زمستان ۹۸ بود که خبری عجیب و ترسناک در رسانه‌های کشور منعکس شد؛ کرونا ویروس. خبری که موجب ترس و وحشت بسیاری از ما شد. از آن روز تابه‌حال دائماً این ترس و وحشت همراه ما بوده و نگرانیم که نکند ما نیز به این ویروس منحوس مبتلا شویم. مانند سؤالی که درباره شاخه‌های درختان مطرح کردیم در مورد انسان‌ها نیز چنین سؤالی مطرح می‌شود؛ چرا برخی انسان‌ها مقاوم هستند و در برابر مسائل و مشکلات زندگی سرخم نمی‌کنند اما برخی دیگر به‌محض روبرو شدن با کوچک‌ترین مسئله‌ای خم‌شده و می‌شکنند. چرا برخی افراد در برابر مشکلات و محدودیت‌های به وجود آمده به خاطر ویروس کرونا مقاومت کرده و زندگی‌شان را ادامه می‌دهند اما برخی دیگر توان مقابله ندارند و مستأصل می‌شوند. پاسخ این سؤال در یکی از مفاهیم روانشناسی نهفته است؛ تاب‌آوری.
تاب‌آوری در لغت خاصیت کشسانی، ارتجاعی و بازگشت‌پذیری معنا شده است که از واژه لاتین resili به معنای بازگشت به عقب مشتق شده است. این واژه در زبان فارسی آستانه تحمل، انطباق با شرایط، انعطاف‌پذیری، صبر و بردباری و مدارا کردن معنا شده است. در روانشناسی تاب‌آوری را می‌توان توانایی فرد برای بازسازی خود پس از وقوع مشکلات و مصائب، مدارای او با سطح بالایی از تغییرات مداوم و مخل، توانایی وی در حفظ سلامتی روح و جسم و همچنان انرژی خود در برهه‌های پرتنش و نهایتاً برگشت به حالت اولیه پیش از بروز مشکل تعریف کرد. تاب‌آوری به‌عنوان یک فرایند، توانایی سازگاری موفقیت‌آمیز با شرایط تهدیدکننده و به‌بیان‌دیگر، سازگاری مثبت در واکنش به شرایط ناگوار است. (گارمزی و ماستن، ۱۹۹۱)
افراد به‌صورت کلی در مواجه با موانع و مشکلات زندگی یکی از این چهار راه را انتخاب می‌کنند:
۱) راه اول برانگیختگی شدید و تجربه عواطفی مانند خشم، ترس، غم بسیار زیاد و غیرمتناسب با موقعیت
۲) راه دوم در خود فرورفتن، بی‌حسی و کرختی، انفعال و احساس بی‌چارگی (شبیه به مفهوم درماندگی آموخته‌شده)
۳) راه سوم مقصر دانستن دیگران و سرزنش مداوم آن‌ها
۴) راه چهارم تجربه‌ی طبیعی احساسات منفی، سپس تلاش برای مقابله با آن، استفاده از تاب‌آوری و رشد و پیشرفت
راه چهارم سالم‌ترین شیوه برخورد با مسئله و مشکلات زندگی است که علاوه بر اینکه آسیب کمتری به فرد می‌رساند موجب رشد و ارتقای او در سایر جنبه‌های زندگی نیز می‌شود. افراد تاب آور از این شیوه برای برخورد با موانع زندگی استفاده می‌کنند. این افراد به‌صورت طبیعی در برابر مشکلات و فشارهای زندگی احساسات منفی را تجربه می‌کنند اما در آن غوطه‌ور نمی‌شوند و به‌زودی به حالت تعادل قبل می‌رسند. در وضعیتی که ویروس کرونا در تمامی نقاط کشور انتشار پیدا کرده اضطراب و نگرانی از مبتلا شدن به این بیماری کاملاً طبیعی است اما نباید اجازه داد این نگرانی ما را فلج کرده و مانع از انجام وظایف و رسیدن به اهدافمان شود. به همان میزان که تاب آورتر شویم به همان میزان در برابر این ویروس نیز مقاوم‌تر می‌شویم.
تاب‌آوری یکی از عوامل حفاظت کننده است که نقش مهمی در موفقیت افراد و جان به در بردن از شرایط ناگوار دارد. به‌طوری‌که برخورداری از این خصوصیت باعث می‌شود افراد به رفتار سازگارانه در موقعیت حل مسئله دست پیدا کرده و رویارویی با مشکلات را برای آن‌ها ساده‌تر می‌سازد. (رستم اوغلی ۱۳۹۴)
افراد با تاب‌آوری بالا موانع را به‌عنوان بخشی از زندگی‌شان می‌پذیرند و دارای منبع کنترل درونی هستند. این افراد اگر با مسئله‌ای مانند ویروس کرونا مواجه شوند خودشان را نمی‌بازند زیرا کنترل زندگی را در دستان خودشان می‌دانند و به توانایی خودشان در تغییر شرایط ایمان‌دارند. این افراد با پذیرش اینکه این مسائل بخشی از زندگی هستند به کمک مهارت‌های حل مسئله به مقابله با آن می‌پردازند. اگر کرونا ویروس و هر مسئله و مشکلی که برای ما به وجود می‌آید را به‌عنوان بخشی از زندگی بپذیریم و این را بدانیم که زندگی با همین پستی بلندی‌هایش معنادار می‌شود، کمتر دچار اضطراب و فشار روانی می‌شویم.
فشار روانی یکی از عواملی است که ردپای آن در پیدایش بسیاری از بیماری‌ها و حتی مرگ‌ومیرها قابل‌مشاهده است؛ اما این نحوه‌ی نگاه ما به این مسئله است که نوع پاسخ ما را تعیین می‌کند. برف روی شاخه‌ها یکی است اما شاخه‌های تاب آور مقاومت کرده و نمی‌شکنند ولی شاخه‌های ضعیف می‌شکنند. افرادی که تاب‌آوری بالایی دارند به توانایی‌های خودشان در مقابله فشار روانی اعتماد دارند و به موانع پیش رویشان به‌عنوان یک مسئله که قابل‌حل شدن است نگاه می‌کنند نه مشکلی که چاره‌ای برای آن وجود ندارد. تاب‌آوری مانند یک محافظ عمل می‌کند و ویژگی استرس‌زایی حوادث را کاهش می‌دهد. این ویژگی موجب تأمین سلامت روانی و جسمی فرد می‌شود و توان او را برای مقابله با موانع افزایش می‌دهد. تحقیقات نشان داده با به کار بردن روش‌های مقابله‌ای مؤثر و فعال می‌توان از احتمال ابتلا به بیماری جسمی و روانی تا میزان زیادی کاست.
ویژگی‌های افراد تاب آور
افرادی که تاب آور هستند دارای ویژگی‌های هستند که آن‌ها را از افرادی که تاب‌آوری ندارند متمایز می‌کند. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:
۱) افراد تاب‌آور به موانع پیش روی خود به‌عنوان یک مسئله و نه یک مشکل نگاه می‌کنند. این افراد مهارت بالایی در حل مسئله دارند و با تفکر انتقادی و تفکر خلاقی که دارند به دنبال راه‌حل‌های مختلف هستند و می‌توانند به‌خوبی مسائلی که برایشان به وجود می‌آید را حل کنند.
۲) احساس ارزشمندی از ویژگی‌های بارز افراد تاب آور است. این افراد خودشان را بدون قید و شرط دوست داشته و قبول دارند و به نقاط قوت و ضعف خود آگاه هستند. افراد تاب آور نگاه واقع‌بینانه‌ای نسبت به خود دارند و با آگاهی از نقاط ضعف خودشان همواره سعی در برطرف نمودن آن‌ها دارند. باید این نکته را دانست که ما نیز هرچقدر خودمان را بیشتر دوست داشته باشیم بیشتر مسائل بهداشتی و ایمنی را رعایت می‌کنیم و رفتار محتاطانه‌تری خواهیم داشت.
۳) از دیگر ویژگی‌هایی که افراد تاب آور از آن برخوردار هستند خوش‌بینی است. اعتقاد به اینکه باوجود مسائل و مشکلات حال حاضر آینده می‌تواند بهتر و امیدوارکننده‌تر باشد. در طول تاریخ همیشه بلایای طبیعی و انسانی مانند جنگ‌های جهانی، سیل، زلزله، خشک‌سالی و … بوده و هست اما هیچ‌کدام از این موارد همیشگی نیست.قطعاً مسئله کرونا نیز همیشگی نبوده و حل خواهد شد.
۴) افراد تاب آور به‌خوبی از مهارت‌های ارتباطی برخوردارند و در شرایط فشارزا می‌تواند به‌خوبی با دیگران ارتباط برقرار کرده و از حمایت‌های آنان برخوردار شوند. این افراد با استفاده از مهارت‌هایی چون شوخ‌طبعی، گوش دادن فعال و گفتگوی مؤثر می‌توانند از حمایت‌های اجتماعی به‌خوبی بهره‌مند شوند. عده‌ای گمان می‌کنند شوخ‌طبعی از جایگاه آنان در اجتماع می‌کاهد و به همین دلیل سعی می‌کنند همیشه اندکی اخم به چهره داشته باشند. درحالی‌که شوخ‌طبعی از ویژگی‌های انسان‌های خودشکوفاست. انسانی‌هایی که به تعبیر مزلو تنها یک درصد آمریکایی‌های بالغ را شامل می‌شود. (فیست و فیست ۲۰۱۳)
۵) همدلی نیز از ویژگی‌های افراد تاب آور است. این افراد می‌توانند خودشان را به‌جای دیگران گذاشته و از زاویه دید آنان به مسائل نگاه کنند. این ویژگی می‌تواند به شکل‌گیری ارتباطات مفید با دیگران و بهره‌مندی از حمایت‌های آنان منجر شود.
راه‌های افزایش تاب‌آوری
تاب‌آوری همانند بسیاری از مهارت‌های فردی و اجتماعی قابل آموختن است و می‌توان با تمرین و تکرار آن را در خود نهادینه کرد. برنامه‌های آموزش تاب‌آوری، باعث افزایش عوامل حفاظتی مانند عواطف مثبت، اعتمادبه‌نفس و خود رهبری، کاهش عواطف منفی، استرس و افسردگی می‌شود. (استینهارد و دولبیر،۲۰۰۸)
با توجه به شیوع ویروس کرونا در کشور و افزایش فشار روانی راه‌های افزایش تاب‌آوری را به شما معرفی می‌کنیم تا بتوانید بیشتر و بهتر در برابر این ویروس و فشار روانی ناشی از آن مقاومت کنید. پژوهش‌های اخیر اثرات مداخلات روانشناسی مثبت‌گرا در افزایش تاب‌آوری نشان داده‌اند. (کیائی مریم و زیبا محمدی، ۱۳۹۸)
۱) برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری موجب افزایش انگیزه فرد برای ادامه زندگی و افزایش تاب‌آوری او می‌شود. برنامه‌ریزی و هدف‌گذاری مناسب و صحیح موجب کاهش بسیاری از مشکلات و شکست‌ها در زندگی می‌شود. افرادی که برای آینده خود برنامه دارند بیشتر از سلامت جسمی و روحی خود مراقبت و محافظت می‌کنند. هر فردی در هر شغل و رشته‌ای می‌تواند برای آینده خودش برنامه داشته باشد و زندگی‌اش را بر مبنای آن برنامه به پیش ببرد. قرنطینه و تعطیلی‌های به وجود آمده زمان مناسبی برای هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی برای اهداف آینده است.
۲) انعطاف‌پذیری به معنای توان سازگاری فرد با شرایط مختلف زندگی است. در حال حاضر به خاطر شیوع ویروس کرونا و تعطیلی مدارس، دانشگاه‌ها و بسیاری از مراکز دیگر سبک زندگی افراد تغییر کرده است. برای افزایش تاب‌آوری خود باید خودمان را با شرایط جدید جامعه و کشور وفق دهیم و این را بدانیم که انعطاف‌پذیری نیز آموختی است. هرچه قدر انعطاف‌پذیرتر بوده و از تعصب و تغییرناپذیری دور شویم توان مقاومت ما در برابر این بیماری نیز بیشتر شده و دیرتر می‌شکنیم.
۳) برخورداری از حمایت‌های خانوادگی نیز به علت اینکه خانواده در فرهنگ ما از اهمیت بالایی برخوردار است و در بسیاری از مسائل به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم تأثیرگذار است می‌تواند به تاب‌آوری ما کمک کند. افرادی که در خانواده‌ای سالم و به‌دوراز تنش و اختلاف زندگی می‌کنند از سلامت روان بهتری برخوردارند. در شرایطی که کودکان و نوجوانان به خاطر تعطیلی مدارس در خانه مانده‌اند ممکن است تنش‌های بیشتری بین آن‌ها و والدینشان به وجود بیاید. هرچقدر محیط خانه گرم‌تر و عاطفی‌تر باشد تاب‌آوری افراد در برابر مسائل و مشکلات نیز افزایش می‌یابد.
۴) توجه به ذکر و یاد خدا در قرآن کریم به‌عنوان تنها راه آرامش یافتن قلب معرفی شده است. تحقیقات روانشناسی بسیاری اهمیت دین‌داری و ارتباط معنوی را بر سلامت روانی نشان داده‌اند. هرچقدر سعی کنیم باورهای دینی خود را تقویت و ارتباطمان را با خالق خودمان قوی‌تر کنیم توان ما برای مواجهه با سختی‌های زندگی نیز افزایش‌یافته و تاب آورتر می‌شویم. تحقیقات انجام شده نشان داده‌اند که میان عواطف دینی و اعتقادی با تاب‌آوری همبستگی مثبت و معنادار وجود داشته است. (غلامی کلثوم؛ خدیجه رزاقی و یحیی اونق، ۱۳۹۸)
۵) امید به فرارسیدن بهار و رویش دوباره عاملی است که موجب می‌شود شاخه‌های درختان بار سنگین برف زمستان را تحمل کنند. افرادی که امید بیشتری به آینده دارند بیشتر در برابر مسائل و مشکلات مقاومت کرده و تاب‌آوری بیشتری دارند. امید موجب می‌شود فرد در مواجهه با شرایط سخت زندگی به آرزوها و اهداف خود بی اندیشد و برای رسیدن به آن‌ها با مسائل و چالش‌های زندگی مقابله کند.
۶) ابراز احساسات ازجمله مواردی است که ما معمولاً در آن دچار مشکل هستیم و گاهی از بروز احساسات خود احساس شرم و خجالت می‌کنیم. در شرایط حاضر ممکن است بسیاری از ما احساسات منفی را تجربه کنیم. این احساسات کاملاً طبیعی است و نباید آن‌ها را مخفی کرده و یا با آن‌ها جنگید. افرادی که به‌خوبی احساسات خود را شناخته و به‌درستی آن‌ها را بروز می‌دهند از سلامت روان بیشتری برخوردار بوده و بهتر می‌توانند تاب‌آوری کنند.
۷) دائمی ندیدن مشکلات نیز می‌تواند ما را تاب آورتر کند. افراد بدبین در برابر مشکلات و مسائلی که برایشان به وجود می‌آید تمایل دارند آن مشکل را همیشگی، فراگیر و عام ببینند. درحالی‌که افراد خوش‌بین کاملاً متفاوت با این افراد عمل می‌کنند. هیچ بحرانی دائمی و همیشگی نبوده و نیست و بحران کرونا نیز از این قاعده مستثنا نیست. اگر ما به مشکلات و سختی‌های زندگی به‌عنوان مسائل موقتی و نه دائمی نگاه کنیم تاب‌آوری ما در برخورد با آن‌ها بیشتر خواهد شد.
منابع
ج‍س فیست، گ‍ری‍گ‍وری‌ج‍ی. فیست، تامی- آن رابرتس، نظریه‌های شخصیت، ت‍رج‍مه یحیی س‍ی‍د‌م‍ح‍م‍دی. تهران نشر روان
غلامی کلثوم؛ خدیجه رزاقی و یحیی اونق، ۱۳۹۸، نقش نگرش‌های مذهبی در رابطه با تاب‌آوری و رضایت شغلی، پنجمین همایش ملی تازه‌های روانشناسی مثبت نگر، بندرعباس، دانشگاه فرهنگیان
کیائی، مریم و زیبا محمدی، ۱۳۹۸، اثربخشی روانشناسی مثبت‌گرا بر تاب‌آوری مادران کودکان استثنایی، پنجمین همایش ملی تازه‌های روانشناسی مثبت نگر، بندرعباس، دانشگاه فرهنگیان
Garmezy, N. & Masten, A. (1991). The protective role of competence indicators in children at risk. In E. M. Cummings, A. L. Green, & K. H. Karraki (Eds.), Life span developmental psychology: Perspectives on stress and coping (pp:151-174). New Jersey: Lawrence Erlbaum Publishers.
Pinquart, M. (2009). Moderating effects of dispositional resilience on associations between hassles and Psychological distress. Journal of applied Developmental Psychology, 30, 53-60.
Rostamoghli, Z., Talebi Joybari, M. & Porzoor, P. (2015). A comparison of attributional and resiliency style in students with specific learning disorders, blindness and normal. Journal of Learning Disabilities, 4(3), 39-55. (Persian
Steensma, H., Heijer, M. D., & Stallen, V. (2007). Effects of resilience training on the reduction of stress and depression among Dutch workers. Quarterly of Community Health Education, 27 (2),145-159.
Steinhardt, M. & Dolbier, C. (2008). Evaluation of a Resilience Intervention to Enhance Coping Strategies and Protective Factors and Decrease Symptomatology. Journal of American College Health, 56(4), 445-453.
