باشگاه خصوصی/۴ تا ۱۱ اسفند ماه هفته آگاهی از مغز است، با مغز انسان بیشتر آشنا شویم

سه شنبه ۷ اسفند ۱۳۹۷    شماره ۱۰۵۱

***

مهدیه مهدوی

***

مغز انسان عضو اصلی سیستم عصبی بدن می باشد که به همراه نخاع، سیستم عصبی مرکزی را تشکیل می دهند. مغز انسان و اجزای آن اکثر فعالیت های بدن را کنترل و اطلاعاتی که از اعضای حسگر دریافت می شود را پردازش و تقسیم بندی می نماید. مغز به مفهوم کل، عضوی است که در بدن تمام جانداران نقش مرکز سیستم عصبی را دارد. فرمان همه حرکات وفعالیت های بدن از مغز صادر می شود.
شبکه پیچیده ای از رشته مدارهای عصبی است که تمام احساس ها در آن پردازش وسازمان داده می شود وپیوسته در همه فعالیت های اختیاری و غیر اختیاری مشغول است. این ماده نرم گوشتی به انسان اجازه سخن گفتن، گوش کردن، دیدن، فکر کردن، آموختن، آمیزش ودرک احساسات، شناخت اهمیت زندگی و بقاء را می دهد وشب وروز بدون وقفه کار می کند.
مغز انسان همانند خود او حتی چندین برابر وی خارق العاده و پیچیده بوده و قدرت‌های عجیبی و غریبی دارد. هر چه بیشتر درباره‌ مغز آدمی کنکاش می‌کنیم با اطلاعات و یافته‌های حیرت‌انگیزی روبرو می‌شویم.
این عضو حیاتی آن چنان پر رمز و راز است که برخی از دانشمندان و طبیبان تمامی عمر حرفه‌ای خود را به کاوش پیرامون مغز پرداخته‌اند و به قول معروف هفت شهر عشق را گشته‌اند ولی همچنان از دفتر اول بیشتر نرفته‌اند.
از۴ تا ۱۱ اسفند ماه به مدت یک هفته برای آموزش همگانی و آشنایی گروه های مختلف سنی با مغز و کارکردهای آن به عنوان هفته «آگاهی از مغز» نامگذاری شده است. به همین بهانه در این گزارش قصد داریم شما را با پیچیده ترین چیزی که تاکنون شناخته ایم و نشناخته ایم آشنا کنیم که در ادامــه می خوانید:
مغز یک شبکه مبهم عصبی
وزن طبیعی مغز یک انسان عادی در حدود ۱۳۰۰ تا ۱۴۰۰ گرم می باشد . وازاین رو نسبت وزن مغز به وزن کل بدن در انسان از تمامی موجودات زنده بیشتر است. ۲۰% از کل اکسیژنی که در بدن پمپاژ می شود، به مغز می رسد و در حدود ۷۵ میلی لیتر از خون در هر دقیقه به مغز پمپاژ می شود و قریب به ۳۰ % کل انرژی حاصل شده وجود را مصرف می کند.
وزن مغز انسان از مغز فیل ها کوچکتر واز میمون ها بزرگتر است. وزن مغـــز فیل در حدود ۶۰۰۰ گرم می باشد و متناسب به یک هزارم وزن بدن اوست واز میمون معادل ۹۵ گرم، وزن مغز گوریل ۶۰۰ گرم، مغزگربه ها حدود ۳۰ گرم ومغزسگ ها در حدود ۷۲ گرم ـ اندازه گیری شده است.
ساختارمغز هنگامی که چیزی را یاد می گیریم تغییر می کند. دانشمندان بر این باورند، هر بار که یک فکر جدید به ذهن انسان خطور می کند و یا چیزی را در ذهن خود حفظ می کند، یک پیوند عصبی جدید در مغزاو ایجاد می شود. بدین مناسبت تمرینات فکری پی در پی انعطاف پذیری مغز را بیشتر کرده وزمینه ساز تسریع روند تفکر در انسان می گردد .
میزان توانایی دانش وآگاهی و نواندیشی مغز به حجم یا وزن آن ارتباطی ندارد. بلکه تفکر واستفاده بیشتر ازآن باعث تقویت حافظ و رشد خلاقیت مغزی درانسان می شود . همچنان هیچ دلیلی وجود ندارد که وزن و حجم مغز یک دانشمند بزرگتر از یک فرد عادی باشد . زیرا در اثر تحقیقات انجام شده روی مغز آلبرت اینشتین نشان می دهد که حجم و وزن مغز او کمتر از حد متوسط (تقریبا نزدیک به ۱۳۷۵ گرم) بوده است . موجودیت هوش بالای «اینشتین» به وسیله پیوند های ایجاد شده میان سلول های عصبی مغزش و مشغولیت مسلسل تفکر وی بوده است .
در مغز انسان حدود ۰۰۰ ۰۰۰ ۰۰۰ ۰۰۰ ۱۰۰ بیلیون سلول وجود دارد و به صورت یک شبکه پیچیده بایکدیگر در همبستگی وارتباط هستند .
مغز زن ها براصل ساختار بیولوژیکی نسبت به مردها در حدو ۱۰۰ گرم سبک تر است. این بدان معنی نیست که خلاقیت فکری زنان نسبت به مردان کمتر باشد. از همه مهم تر این است که سلول های عصبی زن ها نسبت به مرد ها ۱۱ % زیاد ترمی باشد که باعث ارتقاع قدرت تحمل پذیری و مهر ورزی در آنها می گردد .
مغز سر انسان در داخل جمجمه و نخاع درداخل ستون فقرات، جای گرفته است. مغز سر را پژوهشگران بهداشتی چنین تشریح کـــــرده اند که عضوی است محــل روح نفسانی و مرکب از «مخ» و«اورده » و«شرائین، غشائین رقیق» می باشد.
خود مغز درد را احساس نمی‌کند
تا به حال فکر کرده اید که جراحان مغز چطور می‌توانند بیماران را عمل کنند، در حالی که آن‌ها به هوش هستند؟ «بث مک کوئیستون» متخصص اعصاب توضیح می‌دهد که اگرچه مغز چندین لایه پوشش و عروق خونی دارد که گیرنده‌های درد دارند، اما خود مغز ندارد. مثلا وقتی کسی سردرد دارد، فکر می‌کند که این درد از مغزش نشات می‌گیرد، اما در واقع عضلات و پوست اطراف مغز است که درد را احساس می‌کند.
مغز حریص است
مغز تنها حدود ۳ درصد از وزن بدن را تشکیل می‌دهد، اما حدود ۳۰ درصد از خونی که قلب پمپاژ می‌کند را دریافت می‌کند. این نشان می‌دهد مغز نسبت به سایر بخش‌های به ظاهر مهم بدن به توجه و حفاظت بیشتری نیاز دارد. مغز مثل یک کودک لوس وحریص است، اما بسیار باهوش و کارآمد هم است. یک ده هزارم ثانیه طول می‌کشد تا مغز به چیزی واکنش دهد و یک عمل را ایجاد کند.
شما بیشتر اوقات از بیشتر مغزتان استفاده می‌کنید
شاید فکر کنید که تنها از بخش کوچکی از مغزتان استفاده می‌کنید، اما اینطور نیست. حقیقت این است که بیشتر مغز دائما در حال کار کردن است؛ احساس، پردازش، فکر، حرکت و حتی رویاپردازی حتی وقتی شب‌ها خوابیم مغزمان کار می‌کند.
امواج مغز وقتی خواب می‌بینیم فعال تر هستند
وقتی سریع خوابمان می‌برد، فکر می‌کنیم مغزمان خاموش شده، اما درواقع بیشتر از وقتی که بیداریم، حرف می‌زنیم، می‌خوریم و فکر می‌کنیم، کار می‌کند. افراد در بیداری بیشتر از امواج آلفا و بتا استفاده می‌کنند که هوشیاری روز را به ما می‌دهد. اما خواب، به خصوص در مراحل اولیه از فعالیت تتا استفاده می‌کند، که دامنه‌اش بزرگتر از بتا است.
مغز بزرگسالان هنوز سلول‌های عصبی جدید می‌سازد
هرچند بیشتر سلول‌های عصبی ما از زمان تولد با ما بوده اند، اما هنوز مغزتان سلول‌های عصبی جدید می‌سازد. این فرآیند در مناطق خاصی اتفاق می‌افتد که شکنج دندانه‌دار نامیده می‌شود. تحقیقات نشان می‌دهد که مغز بزرگسالان سلول‌های عصبی جدید تولید می‌کند و از آن‌ها در مدار‌های عصبی استفاده می‌کند. این نورون‌ها برای یادگیری، حافظه و واکنش به استرس اهمیت دارند. چطور می‌توانید این فرآیند را در مغزتان تقویت کنید؟ با سبک زندگی سالم، چیز‌هایی مثل خوابیدن، ورزش کردن و رژیم غذایی متعادل.
تقریبا نیمی از انرژی کودک صرف مغزش می‌شود
مغز برای فعالیت به انرژی زیادی نیاز دارد و این در مورد کودکان بیشتر صدق می‌کند، چون در حال یادگیری، پردازش و رشد سریع هستند. دانشمندان اخیرا دریافتند که در سال‌های پیش از دبستان، وقتی رشد مغز کودک سریع‌تر است، رشد جسمی آهسته‌تر است که احتمالا برای ذخیره انرژی بیشتر برای رشد مغز است. برعکس در دوران بلوغ، وقتی رشد جسمی سریعتر است، رشد مغز کند می‌شود.
بیشتر سلول‌های مغز، نورون نیستند
آیا می‌دانستید تعداد زیادی سلول گلیا از هر یک از نورون‌های مغز حفاظت می‌کنند؟ این قهرمانان میکروسکوپی مطمئن می‌شوند که موادمغذی و اکسیژن کافی به نورون‌ها می‌رسد، نورون‌ها را از یکدیگر جدا می‌کنند و حتی بعد از آسیب نورونی به پاکسازی کمک می‌کنند. آن‌ها به بهینه سازی ارتباط بین نورون‌ها هم کمک می‌کنند.
ورزش برای مغز هم به اندازه جسم مفید است
ورزشکاران حرفه‌ای می‌دانند که تغذیه مغز چقدر برای بازدهی و انرژی لازم برای تمریناتشان مهم است. این به خاطر تحریک ذهنی است که با ورزش همراه است و اینکه سیستم قلبی عروقی سالم خون را بهتر به مغز پمپاژ می‌کند. به خصوص وقتی تازه یک کلاس ورزشی را شروع می‌کنید یا برای اولین بار رژیم می‌گیرید، مغزتان سخت‌تر کار می‌کند تا حرکات را یاد بگیرد و عضلات را کنترل کند.
می‌توانید از طریق گوش‌ها ببینید
توانایی مغز برای سازماندهی و تغییر خودش در طول عمر، چیز واقعا شگفت انگیزی است. در یک تحقیق، فعالیت مغز افرادی که نابینا به دنیا آمده بودند با کسانی که بینایی عادی داشتند مقایسه شد و دریافتند بخشی از مغز که به طور طبیعی با چشم‌ها ارتباط دارد، می‌تواند خودش را با پردازش اطلاعات صوتی به جای درک بصری هماهنگ کند.
مناطق بینایی مغز پشت سر قرار دارند
شاید عجیب باشد، اما بخشی از مغز که مسئول بینایی است، در پشت سر ما قرار دارد. همچنین سمت چپ مغز بینایی چشم راست را کنترل می‌کند و بالعکس.
مغز شما کوچک تر از مغز اجدادتان است
این یکی از ترسناک ترین واقعیت‌ها درباره مغز است، اما تحقیقات ثابت می‌کند که مغز ما کوچک شده است. شواهد اسکلتی از ساکنان باستانی قاره‌های مختلف این نظریه را تایید می‌کند. برخی دانشمندان آن را با میانگین جثه انسان مرتبط می‌دانند که در ۱۰۰۰۰ سال گذشته کوچک شـده است. جسم بزرگ تر به سیستم اعصاب بزرگ تری نیاز دارد، بنابراین، چون جسم ما کوچک تر شده، مغزمان هم کوچک می‌شود.
تنوع سلولی مغز بیشتر از سایر بافت‌های بدن است
برخلاف کبد یا برخی عضلات بدن، که بیشتر سلول‌ها مثل هم هستند، مغز از انواع سلول‌ها تشکیل شده است.
در بیداری مغز الکتریسیته کافی برای روشن کردن یک لامپ کوچک را تولید می‌کند
طبق تحقیقات، رباتی که پردازنده‌ای به هوشمندی مغز انسان دارد به حداقل ۱۰ مگاوات برق نیاز دارد تا به درستی کار کند. سلول‌های عصبی مغز برق کافی برای روشن کردن یک لامپ را تامین می‌کنند که ۱۰۰ میلیارد سلول این انرژی را تامین می‌کنند؛ و مغز هم آن قدر سریع کار می‌کند که سریع‌تر از بهترین کامپیوتر جهان است. اطلاعات از دست و پا با سرعت ۲۴۰ کیلومتر بر ساعت به مغز می‌رسند.
وقتی دو نوازنده باهم اجرا می‌کنند، امواج مغزشان همگام می‌شوند
گروهی از دانشمندان از الکترود‌هایی استفاده کردند تا امواج مغزی ۱۶ زوج گیتاریست را ثبت کنند. اگرچه هر کدام از افراد در هر زوج پارت متفاوتی را می‌نواختند، امواج مغزیشان همگام شده بود. امواج مغزی، مواد شیمیایی عصبی و حتی ضربان قلب در کسانی که با هم آواز می‌خوانند یا درگروه‌های کر همگام و شبیه می‌شود.
مطالعه با صـدای بلند نسبت به خـــواندن بی صدا از مدار‌های مغزی متفاوتی استفاده می‌کند
محققان دریافتند که کودکان اول یاد می‌گیرند با صدای بلند بخوانند و وقتی دانش آن‌ها تثبیت شد می‌توانند برای خودشان در سکوت بخوانند. در واقع صدا‌های مختلف مثل به شکل موسیقی متفاوت از صدای حرف زدن عادی پردازش می‌شوند.
مغز عمدتا چربی است
مغز از ۶۰ درصد چربی تشکیل شده است. به همین دلیل رژیم غذایی غنی از چربی‌های سالم مثل امگا ۳ و امگا ۶ برای مغز و سلامت عمومی بدن حیاتی است. چربی دیوار‌ه‌های سلولی را تثبیت می‌کند، ویتامین‌های محلول در چربی را از جریان خون جذب و ذخیره می‌کند. التهاب را کم می‌کند و به تنظیم سیستم ایمنی و عملکرد بدن کمک می‌کند.
سلول‌های مغز تنها با اکسیژن و گلوکز زنده می‌مانند
این دو ماده برای بقای مغز انسان ضروری هستند. وقتی اکسیژن یا گلوکز به مغز نرسد سه تا شش دقیقه طول می‌کشد تا آسیب جبران ناپذیری ببیند. مغز قلب و شش‌ها و هوشیاری را ما را کنترل می‌کند. به همین دلیل بیشتر مرگ‌ها فوری نیستند. حتی اگر سر انسان قطع شود، مرگ چند دقیقه بعد اتفاق می‌افتد.

ظرفیت مغز نامحدود است
چیزی با عنوان اینکه «دیگر مغزم جا ندارد» وجود ندارد. مغز مثل حافظه داده کامپیوتر یا تلفن همراه نیست. قدرت مغز نامحدود است. هرچند کمبود خواب روی توانایی مغز برای ایجاد حافظه جدید تاثیر دارد.
حافظه کوتاه مدت ۲۰ تا ۳۰ ثانیه طول می‌کشد
تا به حال به این فکر کرده اید که چطور ممکن است وسط حرفتان چند لحظه حواستان پرت شود و بعد فراموش کنید چه می‌گفتید؟ این به ظرفیت مغز برای نگه داشتن مقدار کمی اطلاعات در حافظه فعال مرتبط است. مغز این اطلاعات را در حالت در دسترس نگه می‌دارد، اما این اطلاعات را فقط حدود نیم دقیقه نگه می‌دارد. بیشتر افراد اعداد را حدود ۷.۳ ثانیه و کلمات را ۹.۳ ثانیه به خاطر می‌سپارند.
مغز انسان بسیار بزرگ است… اما در حال کوچک شدن است
میانگین وزن مغز یک فرد بالغ ۱٫۳ تا ۱٫۴ کیلوگرم است. برخی از جراحان مغز و اعصاب بافت مغز زنده را مانند خمیردندان و مواد نیمه جــامد دیگر توصیف می کنند.
در حدود ۸۰ درصد از محتوی جمجمه انسان را مغز فرا گرفته است و مابقی آن از میزان یکسانی خون و مایع نخاعی انباشته شده است به بیانی دیگر حجم مواد انباشته شده در جمجمه انسان با گنجایش بطری دو لیتری آب معدنی برابری می کند.
انسان های ماقبل تاریخ از مغزهای بسیار بزرگتری برخوردار بوده اند و مطالعات نشان می دهند مغز انسان از پنج هزار سال پیش تا کنون در حدود ۱۵۰ سانتیمتر مکعب کوچکتر شده است که این میزان با ۱۰ درصد از کل حجم مغز برابری می کند.
تا کنون دلیل این کاهش حجم مغز مشخص نشده اما برخی بر این باورند این کاهش حجم با افزایش کارایی مغز همراه شده است. برخی دیگر بر این باورند که به دلیل عدم نیاز به فک های مقاوم برای جویدن مواد غذایی سخت، جمجمه انسان رو به کوچک تر شدن گذاشته است. با این همه تا کنون شاهدی بر این موضوع که کوچک شدن مغز از میزان هوشمندی انسانها کاسته است یا نه به دست نیامده است.
چین خوردگی های مغز انسان را هوشمند می کنند
سطح مغز انسان از شیارهای عمیقی در هم پیچیده شده و از فرورفتگی ها (Sulci) و برآمدگی ها (Gyri) تشکیل شده است. این سطح غشای مغزی خوانده شده و منزلگاه ۱۰۰ بیلیون نورون یا سلول عصبی است. این ساختار پیچیده به مغز امکان می دهد تا در فضایی کوچک بیشتر فشرده شده و در نتیجه قدرت پردازش آن افزایش پیدا کند.
مغز باشگاهی خصوصی است
ساختاری از سلولها در سیستم خونی مغز که دیواره خونی-مغزی نام دارد مانند نگهبانان در باشگاه های خصوصی تنها به چنـد مولکول اجـــــازه ورود به بخش اصلی سیستم عصبی یعنی مغز را می دهد. مویرگ هایی که تغذیه مغز را به عهده دارند در کنار سلول هایی که به یکدیگر چسبیده انـد از ورود مولکول های بزرگ جلوگیری می کنند، تنهــا پروتئین های ویژه ای اجازه دارند موادغذایی و مواد دیگر مورد نیاز مغز را به داخل ببرند.
این دیواره در عین محافظت از مغز گاه می تواند از ورود داروهای حیاتی به مغز نیز جلوگیری کنند. تنها راهی که تا کنون توانسته است ورود داروها از میان این مانع مغزی را امکانپذیر سازد فناوری نانو بوده است.
در مطالعاتی که در سال ۲۰۰۹ در رابطه با درمان سرطان انجام گرفته بود دانشمندان توانستند نانوذرات ویژه ای را از میان این دیواره عبور داده و به دیواره تومورهای سرطانی اتصال دهند. در آینده می توان با ترکیب نانو ذرات و داروهای شیمی درمانی روشی موثر برای از بین بردن تومورهای مغزی به وجود آورد.