روزنامه وقایع استان مرکزی پایگاه رسمی اطلاع رسانی نشریه
شنبه ۲۱ خرداد ۱۴۰۱ شماره ۱۵۶۵
یوسف نیک فام
نویسنده و پژوهشگر
بازداشتـی هـای زنـدانِ متفقین
«… بازداشتِ زندانی هایِ اراک در دو مرحله انجام شد. بارِ اول در سال ۱۳۲۱ عده ای بینِ ۶۰ تا ۸۰ نفر و بارِ دوم در شهریورِ ۱۳۲۲، پیش از انتخاباتِ دورۀ چهارمِ مجلس، ۱۶۴ تن توقیف و به اراک اعزام گردیدند…» (نگاهی به کارنامۀ سیاسی دکتر محمد مصدق، ۱۴۳).
«در آغاز انگلیسی ها، دستگیرشدگان را به کمپ شماره ۱۲ خود واقع در سه کیلومتری شرقی اراک که محوطه ای چهارگوش با سیم خاردار بود انتقال دادند. نگهبانی زندان، عموماً به دست سربازانِ هندی انجام می گرفت. زندانیان زن و مرد و ایرانی و غیرایرانی بودند. تعدادِ بانوانِ بازداشت شده چهار نفر بود که در یک چادر، مجاورِ چادرهای مردان قرار داشت.» (محبوسین متفقین در ایران، ۵۹).
عدۀ زندانیان بازداشتگاه بر اساس منابع موجود ۱۸۰ نفر گزارش شده است که اسامی آن ها چنین بوده است: «۱- دکتر احمد متین دفتری، نخست وزیر اسبق و استاد دانشگاه تهران ۲- دکتر محمد سجادی، وزیر اسبق راه و مدیر کل بانک رهنی ایران ۳- علی هیئت، رییس شعبۀ هشتِ دیوانعالی تمیز ۴- علی اکبر موسوی زاده، رییس دیوانعالی کیفر ۵-محمدجواد بوشهری ۶- حسینقلی نقیب زاده مشایخ، وکیل دادگستری ۷- خسرو اقبال ۸- دکتر محمود مشاور ۹- عباس مزدا ۱۰- جهانگیر تفضلی ۱۱-دکتر منشی ۱۲- دکتر محمود شروین ۱۳-مهدی عباس باستانی ۱۴- منوچهر عدل ۱۵- حسینقلی کاتبی ۱۶- حمید مجتهدی معاون دادستان بدایت تبریز ۱۷- مهندس لطیف جوانشیر ۱۸- مهندس حسین زاهدی ۱۹- دکتر رضی اسلامی ۲۰- مهندس فضل الله میرهادی ۲۱- دکتر عباس حکیم معانی ۲۲- سیف الله اردلان (مظفرالسلطنه) ۲۳- زین العابدین منتظمی ۲۴- مانوک مارتین ۲۵- نورالله لارودی ۲۶- احمد نامدار ۲۷- غلامعلی قراگوزلو (احتشام الدوله) ۲۸- مهندس صالح علیزاده ۲۹- نصرت الله صوفی (سیاوش) ۳۰- عبدالرحیم صدیقی ۳۱- منصور اعلم ۳۲- دکتر بابالیان ۳۳- عباس ریشارد ۳۴- حسین نیوندی ۳۵- عزیز زنگنه ۳۶- یحیی ویرا ۳۷- جواد امینی ۳۸- لطف الله زاهدی ۳۹- مهدی قاسم زاده ۴۰- علی گل محمدی ۴۱- ابراهیم مهر ۴۲- بیوک فتحی ۴۳- حسین مستشاری ۴۴- حسن ابراهیم خانی ۴۵- سیداحمد شمسائی ۴۶- علی اکبر کمیلی ۴۷- عبدالصمد فقیه ۴۸- اکبر نراقی ۴۹- جواد علی آبادی ۵۰- سیدجعفر فیض بخش ۵۱- میرعلی نقی فیض بخش ۵۲- حبیب الله خیل تاش ۵۳- ابوالحسن علوی ۵۴- محمدآقا هاشمی ۵۵- نادعلی مشگل گشا ۵۶- نبی روئیانی (طارم الممالک) ۵۷- امیر شرفی ۵۸- نصرت الله رفعت جاه ۵۹- خاچیک ملکومیان ۶۰- سیدمحمدحسین دشتی ۶۱- بهروز دشتی ۶۲- حاجی غلامرضا عالیشوندی ۶۳- شاه ویس قاسمی فراشبندی ۶۴- موسی تیموری ۶۵- مصطفی صمدی ۶۶- غلامرضا نظیری پور ۶۷- سرهنگ صادق فروهر، افسر منتظر خدمت ارتش ۶۸- سرهنگ محمود جهانبگلو ۶۹- شهاب السلطنه بختیاری ۷۰- دکتر رضی رضانور ۷۱- سلطانعلی کدخدا ۷۲- حسین نوری ۷۳- عبدالوهاب اقبال ۷۴- تیمسار سرلشکر فرج الله آق اولی، رییس تشکیلات ژاندارمری و دادرسی ارتش ۷۵- تیمسار سرلشکر پورزند، رییس اداره کل اصلاح نژاد اسب ۷۶- تیمسار سرتیپ محمد صادق کوپال، افسر منتسب به وزارت جنگ ۷۷- سرهنگ احمد اخگر، افسر منتسب به وزارت جنگ ۷۸- سرهنگ حسن بقایی، رییس قورخانه ۷۹- سرهنگ سیدنصرالله افطسی، فرماندۀ تیپ اصفهان ۸۰- سرهنگ صفرعلی انصاری، رییس مخزنِ مهمات پارچین ۸۱- سرهنگ حسین مهین، معاون فرماندهی لشکر ۱ مرکز ۸۲- سرهنگ حسین منوچهری (آریانا)، مدیر تعلیمات پیاده دانشکدۀ افسری ۸۳- سرهنگ نادر باتمانقلیچ، رییس ستاد لشکر ۲ مرکز ۸۴- سرهنگ محمود دولو، فرماندۀ تیپ مستقل کرمانشاهان ۸۵- سرهنگ فریدون صولتی، رییس شعبۀ بازرسی توپخانۀ وزارت جنگ ۸۶- سرهنگ مهدی عامری ۸۷- مهندس ناصح ناطق ۸۸- مهندس جعفر شریف امامی ۸۹- سرهنگ مهدی بهرامی ۹۰- سرهنگ تقی منتظمی، افسر فرمانداری نظامی تهران ۹۱- سرهنگ سید حسن ابطحی، رییس بهداری کارخانجات نظامی سلطنت آباد ۹۲- سرهنگ حسین قائم-مقامی، کلانتر مرز در کرمانشاهان ۹۳- سرهنگ زنده دل ۹۴- سرهنگ اشرفی ۹۵- سرهنگ انصاری ۹۶- سرگرد اسماعیل صفاری، رییس شعبۀ تفنگسازی قورخانه تهران ۹۷- سرگرد نبی الله همایون، افسر منتسب به وزارت جنگ ۹۸- سرگرد محمود جهانبگلو، فرماندۀ هنگ در تیپ اصفهان ۹۹- سرگرد قاسم مظاهری، فرمانده گردان پادگان نظامی تربت جام ۱۰۰- یاور سرتیپ زاده ۱۰۱- سروان احمد متینی ۱۰۲- سروان رضا الوندپور ۱۰۳- سروان عباس فقیه ۱۰۴- سروان گل محمدی ۱۰۵- سروان میربهر فتحی ۱۰۶- ستوان یکم عبدالحسین مهاجر ۱۰۷- ابراهیم سپهر، وکیل دادگستری ۱۰۸- سروان غلامرضا یحیایی ۱۰۹- سروان علی نجومی ۱۱۰- حسین محمدی ۱۱۱- سرهنگ ولی الله انصاری، رییس بازرسی بنگاه کل راه آهن ۱۱۲- محمد کاویانی ۱۱۳- محمدقلی نهرودی ۱۱۴- مهندس علاء الدین ۱۱۵- مهندس ابوالفتح فتحی ۱۱۶- سروان مسعود مصطفوی ۱۱۷- مهندس حسین هاشمی نژاد ۱۱۸- مهندس داود رجبی ۱۱۹- دکتر رمضانی ۱۲۰- علی انتظام وزیری ۱۲۱- مهندس جواد فرخو ۱۲۲- حسین گورکانی ۱۲۳- ناصر مستوفی ۱۲۴- هوشنگ سمیعی ۱۲۵- حسین رودکی ۱۲۶- حسین مالکی ۱۲۷- اسمعیل اشرف ۱۲۸- عباس سلجوقی ۱۲۹- صادق فرزانگان ۱۳۰- مهندس حسین بنو عزیزی ۱۳۱- اسدالله فرزانه پور ۱۳۲- محمد الهی ۱۳۳- منوچهر فرزین ۱۳۴- عزت الله سلیمی ۱۳۵- علینقی غفاری ۱۳۶- حسین نجدی ۱۳۷- حسین گلریز ۱۳۸- اسمعیل شیردل ۱۳۹- رجبعلی شاهورانی ۱۴۰- حشمت الله حجازی ۱۴۱- کارل دولویس ۱۴۲- ویلهلم فرانس ۱۴۳- حرمت الله شهراسبی ۱۴۴- محمود کیانوش ۱۴۵- مهندس محمد شیمی ۱۴۶- مهندس رضا زاهدی ۱۴۷- مهندس ساهاک گرینفیلد ۱۴۸- ویکتور ژاکوب ۱۴۹- مهندس ابوالقاسم بهزادی ۱۵۰- حسین اسکویی ۱۵۱- مهندس ماراس گرینفیلد ۱۵۲- علی اصغر قزل ایاق ۱۵۳- محمدجواد اخوان ۱۵۴- حسین دهناد ۱۵۵- سیدعلی عالم پور ۱۵۶- حسین ماهوتچی ۱۵۷- خلیل وزیرنظامی ۱۵۸- حیدرقلی نهرودی ۱۵۹- محمد سپاهانی ۱۶۰- محمدرضا خلعت بری ۱۶۱- آیت الله حاج سیدابوالقاسم کاشانی ۱۶۲- عبدالمجید مینوچهر، وکیل دادگستری ۱۶۳- حمید محبی ۱۶۴- فریدریک تالبرگ ۱۶۵- مهندس احمد ژیمند ۱۶۶- محمد قریشی ۱۶۷- گلکائی ۱۶۸- ردیانس کجوری ۱۶۹- سلطانعلی سیلاخوری ۱۷۰- مهندس محمود خسروی ۱۷۱- حسین کیهانی ۱۷۲- موسی تیموری ۱۷۳- آرمن ژوردان ۱۷۴- رضا کاشفی ۱۷۵- مارتین خانبگیان ۱۷۶- ژونی گرینفیلد ۱۷۷- خانم گرینفیلد ۱۷۸- خانم داراب ۱۷۹- خانم کالویسکی ۱۸۰- خانم پیرایش.» (فهرست مذکور بر اساس کتاب های «محبوسین متفقین در ایران (۱۳۰- ۱۳۳)» و «سال های پر آشوب ( ۱۶۷- ۱۷۷)» تهیه شده است).
برخی از نمایندگانِ مجلس پس از دستگیریِ آن ها اعتراض هایی کردند. یکی از این معترضین دکتر رضازاده شفق است: «جناب آقای رئیس محترم مجلس! متمنی است پرسش های زیر را به جناب آقای وزیر کشور بفرستید تا حاضر به پاسخ گردند و در مجلس شورای ملی توضیحات لازم بدهند:۱- علتِ توقیفِ بازداشت شدگان سیاسی که در اراک و تهران و رشت می باشند چه بوده و تکلیفِ آنان کی معین خواهد شد و دولت دربارۀ آنان و خانوادۀ آنان چه اقدامی بجا آورده است؟…» (نامه اراک، شماره ۱۰۱۵، دوشنبه ۲۴ مهر ۱۳۲۳، ۱).
در مهرماه سال ۱۳۲۲ عده ای برای بررسی شکایتِ عده ای از بازداشت شدگان به اراک می آیند.
برخی از بازداشت شدگان حتی در این شرایط نیز از کمک به همنوع دریغ نمی ورزند: «به قرار اطلاع، عده ای از بازداشت شدگان در اراک مبلغی اعانه جمع آوری نموده بودند که به مصرفِ لباسِ بینوایان برسد. این عمل تحتِ نظر و مساعدتِ آقای عبادی رئیس ثبت اسناد اراک انجام یافت و تعداد ۳۲ دست لباس (پیراهن و کت و شلوار) بینِ اطفالِ یتیم و بینوا تقسیم گردید. صاحبانِ همتِ بلند در هر حال و هر موقعیتی که باشد از کمک و مساعدت به بینوایان دریغ نخواهند داشت.» (نامه اراک، شماره ۹۹۰، پنجشنبه ۳۱ فروردین ۱۳۲۳، ۲۸).
«به قرار اطلاع آقایانی که در اراک بازداشت می باشند، مبلغ ۱۵۲۵۰ ریال (پانزده هزار و دویست وپنجاه ریال) نقد و ۸۰۰۰ ریال(هشت هزار ریال) حواله تهران به نامِ کمک به آسیب دیدگانِ گرگان از بازداشتگاه به بانک ملی فرستاده اند که به تهران فرستاده شود.» (همان).
