چهارشنبه ۵ آبان ۱۴۰۰  شماره ۱۴۸۶

اراک اولین شهر ایران

بخش اول

محمد اشجـاری

نویسنده و پژوهشگر

یکی از یادگاری هایی که از سال های گذشته در کنار سایر آثار چاپ نشده برایم باقی مانده کتاب « اراک اولین شهر ایران» است که سال ۹۴ در ۱۱۰ صفحه تهیه آن کامل شد و مبحثی در حوزه جامعه شناسی شهری می باشد و امروز به مناسبت روز و هفته شهر عزیزم اراک خلاصه ای از آنرا تقدیم علاقه مندان می کنم و امیدوارم انگیزه هایم برای زیستن اندیشمندانه و نه عادتی در من زنده شوند. به هر حال اگر چنانچه اصالت هویتی خود را از اجدادی سلطان آبادی نمی دانستم باز هم به واسطه تحصیل و تدریس در رشته جامعه شناسی و زندگی در محیط شهری اراک برآن می شدم تا پژوهشی در خصوص تاریخچه این شهر انجام دهم به خصوص وقتی با نگاه به نقشه شهر در می یابیم که در میانه این شهر نسبتا بزرگ، بافت شطرنجی و منظم چهارگوشه ای وجود دارد که قابل تامل و مطالعه می باشد . لذا می توان با انجام پژوهش های کاربردی، هم در حوزه گردشگری و بهره مندی از مزیت های منطقه ای در راستای شکوفایی اقتصاد از آن بهره مند گردید و هم می توان به عنوان یکی از الگوهای شهرسازی ایرانی و اسلامی از آن بهره برداری نمود و پیشنهاد می گردد به عنوان یکی از نقاط قوت در برنامه های راهبردی پیشرفت منطقه بیشتر به آن اهتمام گردد. بنابراین هدف از تالیف این کتاب، این بود که به یکی از الگوهای ایرانی و اسلامی شهرسازی یعنی شهر اراک بپردازیم، چرا که بافت اولیه شهر اراک الگویی بومی را در اختیار شهرسازان قرار می دهد که متاسفانه به فراموشی سپرده شده است و نیاز به بازنگری دارد. تا با بهره گیری از نقاط قوت و ضعف درونی و فرصت ها و تهدیدات بیرونی آن به برنامه ای راهبردی برای شهرسازی نوین اسلامی و ایرانی برسیم تا شاهد این نباشیم که شهرهای جدید بدون الگوی بومی به نحویی احداث گردند که در همه زمینه ها اعم از انتخاب مکان ایجاد شهر گرفته تا رعایت قواعد بدیهی شهرسازی ضعف داشته باشند. اراک اولین شهر ایران است چراکه این شهر ۲۰۶ ساله، شبیه سایر شهرهای ایران نیست که حاصل توسعه یک روستای بزرگ و تبدیل شدن آن به شهر باشد و با برنامه ریزی و نقشه از پیش طراحی شده ساخته شده است به همین دلیل هم از آن به عنوان اولین شهر ایران نام برده ایم.
تعریف شهر: سازمان ملل متحد، در سال ۱۳۶۷ خورشیدی، شهر را چنین، تعریف می کند: شهر، مکانی با تراکم بالای جمعیت و مرکزیت سیاسی، اداری و تاریخی است که در آن، فعالیت اصلی مردم، غیر کشاورزی است و دارای مختصات شهری بوده که از طریق دولتی محلی، اداره می شود.
شاخص های تفکیک شهر از روستا
وسعت- وضعیت و نوع فعالیت اقتصادی- درجه اشتغال و قشربندی اجتماعی – درجه پیچیدگی روابط و مناسبات
چگونگی بهره گیری از نهادهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی – میزان و ترکیب جمعیت.

همانطور که در ادامه نیز به آن خواهیم پرداخت شهر اراک اولین منطقه ای است که از ابتدا تمام این خصوصیات را داشته است و می توان آنرا به عنوان اولین شهر ایران نامید.
مگر نه اینکه شهر مکانی است :
– دارای جمعیت بیشتر و با تراکم نسبی بالا و وسعت زیاد
اراک از ابتدای احداث بیش از ۵ هزار نفر جمعیت داشته است.
– در آن مشاغل غیر کشاورزی غالب باشد
جدای از اینکه شهر اراک به نوعی نظامی محسوب می شده اما از نظر اقتصادی تجاری و خدماتی بوده و اکنون نیز کلانشهری صنعتی است.
– از نظر اجتماعی نا متجانس باشند
اگر سایر شرایط را بتوان به شهری دیگر نسبت دهیم این شرط که شهر را مردمانی ناهمگون و نامتجانس شکل می دهند فقط شاخصه اراک است.
از همان ابتدا فراهانی ها و کزازی ها بر سر محل احداث با هم اختلاف می یابند و در ادامه نیز مهاجرین ۹ روستا یا قلعه ای که عنوان خواهد شد در دو محله با هم دیگر رقابت می کنند و مهمتر از آن اینکه کسی چندان به اجداد و اصالت دیگری کاری ندارد چراکه نهایت اصالت به ۲۰۶ سال پیش باز می گردد که خود از نشانه های شهر نشینی است. در این باره ابن خلدون فیلسوف، جامعه شناس اسلامی قرن هشتم هجری قمری به دو نوع جامعه‌ انسانی بادیه نشین و شهرنشین معتقد است و تفاوت میان آنها را درارتباط با عوامل اقتصادی روشن می‌سازد. مفهوم همبستگی در حدود پنج قرن پیش‌تر به وسیله ابن خلدون تحت عنوان عصبیت بیان شده است. عصبیت به معنی همیاری، همبستگی، همگرایی، یاریگری. ابن خلدون می‌گوید عصبیت در جوامع بدوی نیرومندتر از جوامع شهری است در چندین جا تائید می‌کند که عصبیت دینی بالاترین، مهمترین و نیرومندترین عصبیت هاست و جوامعی که پیرامون یک انگیزه الهی گرد آمده‌اند، دارای عصبیت فراوانی هستند. اما آنچه ابن خلدون درباره دو جامعه بادیه نشینان و شهرنشینان مطرح می‌کند میزان و شدت عصبیت است، این پدیده در میان مردم بادیه نشین بسیار شدید است، به تدریج که اجتماعات بادیه تطور پیدا می‌کند به شهر تبدیل می‌شود، عصبیت ها هم روبه ضعف می‌گذارد و با ضعیف ترشدن عصبیت‌ها، جامعه قادر به حفظ موجودیت خود نمی‌باشد و بر اثر هجوم گروهی که عصبیت بیشتری دارند شکست می‌خورد و زوال می‌یابد و این بیان فلسفی طلوع و زوال شهرها و تمدن ها از دیدگاه ابن خلدون است.
– در آن محیط مصنوع و چشم انداز انسانی حکمفرما بوده
در اراک فقط در هنگام خروج از دروازه های شهر می توانستی طبیعت را مشاهده کنی چراکه این شهر را دیوارها و قلعه و برج و بارو در بر گرفته بوده است.
– محل تمرکز فعالیت های اداری، سیاسی و خدماتی باشد.
در این رابطه جدای از اینکه میدان ارگ و برج شیشه محلی برای تمرکز مدیریت سیاسی و اداری شهربوده خود شهر نیز فعالیت های گسترده خدماتی منطقه را متمرکز نموده بوده است.یکی از این مراکز فرهنگی معتبر حوزه علمیه اراک به خصوص در زمان آیت الله العظمی حائری(ره) بوده است.
بنابراین می توان گفت اولین شهر نوین و جدیدی که در ایران ساخته می شود اراک است چراکه سایر شهرهای بزرگ و کوچک از هگمتانه و شوش و سیلک و شهر گور واقع در فیروز آباد فارس گرفته تا تهران و مشهد و تبریز و شیراز و اصفهان و اهواز و رشت و حتی تا همین سنجان و کرهرود از توسعه محیط روستایی به شهر تبدیل شده اند و این اراک است که پیش از شهرهای جدید امروزی مثل مهاجران و امیر کبیر و پرندک و… با معیار های شهری بنیان نهاده شده است.
برای اثبات این ادعا شاید بهتر باشد نگاهی کوتاه به سبک های شهر سازی در ایران داشته باشیم.
سبک شهر سازی قاجاری(ناصری)
تحولات مهمی که در دوره قاجاریه در زمینه‌های سیاسی،اجتماعی و هنری به وجود آمد دستاورد گسترش‌ ارتباطات و تماس ایران با جامعه غرب بود.هنر معماری و شهرسازی نیز همچون سایر شئونات زندگی در آن دوره کم‌ و بیش تحت تأثیر فرهنگ و تمدن اروپا قرار گرفت.اما این تنها ویژگی معماری این دوره نیست.دستاوردهای معماری‌ عصر قاجار تاکنون مورد بحث محافل علمی و هنری بوده است.برخی از محققین این دوره را دوران انحطاط معماری‌ ایران و برخی دیگر آن را دوران ایجاد سبکی جدید در معماری با نام معماری دوران قاجار می‌نامند. معماری اوایل دوره‌ی قاجار که به معماری پیش از دوره‌ی ناصری نیز مشهور است ادامه‌دهنده‌ی شیوه‌ی‌ معماری زندیه است.این دوره را می‌توان ادامه و تکمیل مفاهیم و الگوهای معماری ایرانی دانست. در این دوره بناهای بسیاری ساخته شده و به خصوص در دوره‌ی فتحعلی شاه امکان نوآوری به وجود آمد.در این زمان استعدادهای تازه کشف شد و راه‌های جدیدی برای معماری به وجود آمد. یکی از نمونه‌های بارز این نوآوری در معماری و شهرسازی،احداث شهر سلطان‌آباد(اراک امروزی)است. احداث این شهر در دوره‌ی فتحعلی شاه قاجار بیانگر خلاقیت قابل توجه در شهرسازی از پیش طراحی شده است. بارزترین وجه تمایز شهر جدید سلطان‌آباد،که امروزه بافت تاریخی شهر اراک را تشکیل می‌دهد،با بیشتر شهرهای‌ ایران،ساخت و سازمان کالبدی-فضایی غیر ارگانیگ آن است. بافت تاریخی اراک ویژگی‌های معماری و شهرسازی قابل توجهی در خود جای داده و الگوی مناسبی در شهرسازی‌ اسلامی به شمار می‌رود. ادامه دارد…