شنبه ۳۰ شهریور ۱۳۹۸   شماره ۱۱۵۰

چگونه ساعت های آبی شنی شدند

مسعود بهاری
مدیر روابط عمومی شرکت آب منطقه ای مرکزی

نظام اندازه گیری دقیق و قطره قطره آب در تمدن ایرانیان حکایت از جایگاه و ارزش آب در بین مردمان این خاک از هزاران سال قبل دارد. بی شک اختراع ساعت آبی، بر اساس نظام توزیع و عرضه و تقاضا صورت گرفته که در سال های اخیر رفته رفته این ساعت با بهره برداری های غیر اصولی و عدم استفاده بهینه آب در بخش های مختلف روبرو شده و حجم آب های زیرزمینی و سطحی کمتر و کمتر شده و دیگر در نبود آب، ساعت های آبی جایشان را به ساعت های شنی و خاکی سپرده اند. ساعت آبی یک ابزار ساده، دقیق و بسیار کارآمدی بوده که در زندگی های کشاورزی به ویژه در مناطق کویری به عنوان یک عنصر اصلی زندگی افرادمحسوب می شده است. ساعت آبی انواعی داشته اما ساده ترین و دقیق ترین آن ساعت آبی ایرانی پنگان یا فنجان بوده است که بر اساس دو ظرف و دستکم یک محاسبه گر انسانی و تعدادی سنگ ریزه یا تشله قرار داشته است. فنجان عبارت است از یک کاسه کوچک با روزنه‌ای در وسط آن و چند درجه یا علامت عددی در بدنه داخلی آن که بر روی آب های یک دیگ بزرگ قرار می‌گیرد. فنجان ابتدا برای تعیین دقیق زمان استفاده از آب قنات و تقسیم عادلانه زمان سهام هریک از سهامداران اختراع شده است ولی بعدها کاربرهای دیگری نیز یافت و برای تعیین بزرگترین روز سال، بزرگترین شب، طولانی ترین روز، برابری شب و روز و تعیین اوقات شرعی در دوره اسلامی بکار برده شد این ساعت دست کم دو هزار سال قدمت دارد. مدیریت این ساعت آبی توسط یک نفر نوبت روز و یک نفر نوبت شب انجام می‌شده و زمان (دقیقه‌ها) بر اساس تعداد پر آب شدن فنجان و

با تعدادی تشله یا سنگ جمع آن محاسبه می‌شده‌است.
این فنجان بر روی سطح آب یک ظرف بزرگتر (دیگ) قرار می‌گرفت، آب از راه منفذ به آرامی به داخل کاسه وارد می‌شد و پس از چندی (فنجان‌ها استاندارد یکسانی نداشتند) فنجان زیبد (۷٫۵ دقیقه) آن را پر می‌کرد و در نتیجه در آب فرو می‌رفت.
طول مدت پر شدن ظرف به روزنه و سنگینی کاسه بالا بستگی داشت. چنین ظرفی را تاس ساعت، پنگان یا فنجان می نامیدند و واحد زمان را نیز که همان مدت پر شدن ظرف بود پنگان یا فنجان می‌خواندند.
طریقه کار فنجان یا ساعت بدین گونه بود که میرآب با چشم دوختن به فنجان با هر بار پر شدن و غرق شدن آن و خوردن کاسه به کف دیگ یک فنجان یا هفت دنگ و نیم یا (۷ دقیقه و نیم امروزی) محاسبه نموده و یک سنگ کوچک برای هر بار غرق شدن کاسه در یک کیسه یا یک ظرف سفالی می‌گذاشت.
وقتی که باغ فرد مورد نظر آبیاری می‌شد و اعلام انتفال آب به باغ فرد دیگر می‌شد برای محاسبه جمع کل (تعداد فنجان) هایی و زمانی که آب برای مزرعه یا باغ رها می شده تعداد تشله ها یا سنگ ها یا چوب خط شمرده می شد و معلوم می شد که مثلاً فرد ۱۰ فنجان یا به عبارت امروز ۷۵ دقیقه آب برده است. لذا تعدا فنجانهای و زمانی که سهامدار قنات آب برای باغ خود یا زمین می برده را دقیقاً حساب می شد مثلا اگر ۱۰ سنگ درون کیسه باشد یعنی ۱۰ فنجان یا معادل امروزی (۷۵ دقیقه) آب قنات را فرد استفاده کرده است.
اگر فردی ۱۰ فنجان سهم از قنات داشته باید (معادل امروزی هفتاد و پنج دقیقه) یعنی مدت زمانی که ۱۰ فنجان آب پر شود آب قنات را به زمین یا باغ خود رها می کرده است و با اعلام جار زدن و یا شیپور زدن یا یک صدای قرار دادی فرد بعدی آب را به باغ یا زمین خود منتقل می کرده و به همین ترتیب معمولاً محل استقرار دایمی فنجان و مدیر آن (میر آب) خانه فنجان بوده است.اما در فصل تابستان گاهی ممکن است فنجان را به محل اصلی تقسیم آب ببرند.
این نظام تقسیم آب در سراسر ایران با کمی کم و زیاد به همین شکل و به همین روال است که نشان از اهمیت و جایگاه ویژه آب در بین کشاورزان ایران دارد. مدیریت آب در قدیم به این شکل بود که بهره برداری از منابع آب زیرزمینی با چشمه و قنات صورت می گرفت. قنات یک سازه ساخت ایرانیان است و برای بهره برداری از منابع آب احداث شده و نوسانات میزان بارندگی و نوسانات سدها به صورت طبیعی اثر خودش را بر میزان بهره برداری می گذاشت. یعنی اگر یکسالی پر آبی بود کشت بیشتری هست، بهره برداری بیشتری هست و اگر یکسالی کم آبی بود طبیعتاً کشت کمتری هست و بهره برداری کمتری. اگر ما از یک قناتی ۴۰ لیتر بر ثانیه بهره برداری می کردیم سال کم آبی این میشد ۲۰ لیتر، سال خشکسالی میشد ۵ لیتر بر ثانیه و اگر سال دیگر آب بیشتری بود می شد ۵۰ لیتر بر ثانیه.
حال با توجه به برداشتهای بی رویه، عدم استفاده بهینه آب در بخش کشاورزی، صنعت و شرب، باید ساعتهای آبی را دوباره احیا کرد و دوباره باید به نظام بسیار دقیق توزیع آب بر اساس سازگاری با اقلیم که نیاکان ما داشته اند اقدام نمود تا این تمدن هزاران سال دیگر زنده بماند.
باید راههای سازگاری با اقلیم، آمایش سرزمین، تغییر الگوی زندگی بر اساس شرایط تغییر اقلیم، پایدار سازی منابع آبی را دوباره احیاء نمود.

راهکارهای صرفه جویی در مصرف آب شرب
-۱ برای نظافت محیط مورد نظر خوداز جمله پارکینک و حیاط، به جای مصرف آب بهتر است از جاروب استفاده شود.
-۲ تمام شیلنگ ها، اتصالات و شیر‌ها را به طور مرتب کنترل کنید تا از نشتی آب جلوگیری شود.
-۳ موقع مسواک زدن شیر آب تصفیه شده را باز نگذارید.
-۴ هنگام استحمام در فاصله بین شستن بدن و سرشویی، لزومی ندارد که شیرآب به طور پیوسته باز باشد.
-۵ برای آب دادن به درختان، درختچه ها، بوته‌ها و گلها، از روش آبیاری قطره‌ای استفاده کنید.
-۶ برای دوش گرفتن در حمام، زمان بگیرید و آن را به کمتر از ۵ دقیقه برسانید، با این روش ماهیانه حدود ۴۰۰۰ لیتر آب صرفه جویی خواهد شد.
-۷ بهتر است ابتدا مواد باقیمانده، از ظرف غذاجدا و بلافاصله شسته شوند. سبزی‌ها را نیز ابتدا در ظرفی بخیسانید و سپس آب بکشید. آبش هم برای گلها.
-۸ ازجریان آب به منظور آب شدن یخ گوشت یا دیگر مواد غذایی منجمد استفاده نکنید.
-۹ فرزندان خود را در مورد نیاز به حفاظت از آب آگاه کنید. از خرید اسباب بازی‌ها و سرگرمی‌هایی که به یک جریان ثابت آب نیازدارند، خودداری نمایید.
-۱۰ هنگام استفاده از دستشویی شیر آب را با حداقل فشار باز کنید و همان را هم به طور مداوم باز نگذارید. چون جریان دایم آب موجب هدر روی آن می‌شود.

راهکارهای صرفه جویی در مصرف آب کشاورزی
-۱ تغییر الگوی کشت
-۲ کشت گلخانه ای
-۳ استفاده از سامانه های نوین آبیاری
-۴ کشت دیم و استفاده از گیاهان مقاوم به کم آبی
-۵ استفاده از مالچ
-۶ جمع آوری و ذخیره ی آب باران جهت استفاده در کشاورزی و باغداری
-۷ برنامه ریزی آبیاری
-۸ پوشاندن روی نهر ها و کانال های آب
-۹ کنترل دقیق بهره برداری از چاههای آب کشاورزی
-۱۰ از بین بردن پیچ و خم ها و لایروبی کانال ها و نهرها و حذف عوامل کند کننده ی سرعت درآبیاری سنتی (این کار تا حدی از هدر رفتن آب در هنگام آبیاری سنتی جلوگیری می کند).

راهکارهای صرفه جویی در مصرف آب در بخش صنعت
-۱ استفاده هرچه بیشتر از شبکه‌های آبی با چرخه بسته یا نیمه‌بسته با عملکرد بالا برای چرخه‌های خنک‌کاری
-۲ استفاده نکردن از شبکه‌های دررو یا یک‌بار مصرف در خنک‌کاری
-۳ طراحی مدارهای چرخه آبی به‌منظور استفاده از آب خروجی واحدی به‌عنوان ورودی واحد دیگر با توجه به میزان کیفیت آب موردنیاز هر واحد
-۴ استفاده از شبکه‌های موثر و بروز بازیافت و تصفیه پساب تولیدی
-۵ جایگزین کردن یا افزودن فناوری‌های خشک یا بدون آب به جای شبکه‌های کنونی