نگاهی به جشن تیرگان به بهانه برگزاری این جشن در زلف آباد فراهان/زیر سقف آسمان

یکشنبه ۳ تیر ۱۳۹۷  شماره ۸۶۹   شماره ۸۶۹

***

وقایع استان

فرشته غلامی

***

وابستگی انسان به طبیعت امری انکارناپذیر است که ناشی از نقش و تاثیر آن در زندگی اجتماعی و اقتصادی اوست. به طور مثال از گذشته های دور زمستان سرد و پر برف و باران در ایران، فصل توقف کارها در مزرعه و ماندن در خانه و برخلاف آن در بهار، تابستان و یا حتی اوایل پاییز هم فصل کار در بیرون خانه بود. همین امر هم سبب می شد تا مردم در ایران باستان فصل سرد سال را به دور از هم باشند و در فصل گرم گرد هم جمع شوند و به همین بهانه جشن هایی را برپا کنند. جشن ها و شادی هایی را که برخاسته از هویت مان بود اکنون شمار کمی از آنها را گرامی داشته ایم و بخشی را بــه فراموشی سپرده ایم.
جشن های ایران باستان که به هر مناسبتی برگزار می شد غالبا دارای ریشه تاریخی-ایرانی هستند و از دوران باستان تا به امروز رسیده‌اند. برخی از این جشن‌ها کم‌ و بیش زنده هستند.
جشن، از واژه یسن و از ریشه یز به معنای ستایش کردن آمده است، به همین روی نیاکان ما در ایران باستان در آغاز هر جشنی نخست به نیایش و ستایش اهورامزدا می‌پرداختند و آنگاه برنامه های شاد وگوناگونی را به مناسبت آن جشن برپا می داشتند.
زرتشتیان و ایرانیان جشن‌های فراوانی برگزار می‌کردند که آنها را می توان درگــروه ‌هــای زیر دسته بندی کرد:
جشن های هفتگی، جشن های ماهانه، جشن های فصلی (گاهنبارها)، جشن های سالیانه، جشن در نیایشگاه و جشن های دینی.
در گاهشماری زرتشتیان، هر روز از ماه سی روزه نام ویژه‌ای به خود دارد. چهار روز در هرماه به فاصله هفت یا هشت روز به نام جشن‌های اورمزد و سه دی ویسپی‌شام نامیده شده اند این روزها، اورمزد- دی‌بآذر- دی بمهرو دی بدین نام دارند، دی به آرش (معنی) آفریدگار است دراین روزها زرتشتیان تلاش دارند با خویشان و دوستان دیدار بیشتری داشته باشند و در دیدارها به سرور وشادمانی بپردازند که به آنها جشن های هفتگی می گفتند.
جشن‌های ماهانه گونه دیگری از جشن‌های ایرانی است. نیاکان خردمند این سرزمین در گاهشماری ایرانی برای دوازده ماه نام هایی برگزیده اند به ترتیب فروردین – اردیبهشت – خورداد – تیر – امرداد – شهریور – مهر – آبان – آذر – دی – بهمن و اسفند نام دارد و درهرماه سی روزه هرروز نامی ویژه دارند. در این گاه شماری باستانی، پنج روز آخر سال را به نام پنجه نامیده اند. همچنین هر چهار سال یکروز را به نام اَوَرداد می نامند.
هر یک از سی روز ماه، نام‌های ویژه‌ای به خود دارد، برابری نام روز و نام ماه درهرماه جشن گرفته می‌شده و اکنون نیزمی‌شود. نام سی روز ماه به ترتیب چنین است: اورمزد- وَهمن- اَردیبهشت- شهریور- سپندارمَز- خُورداد- اَمُرداد- دی‌بآذر- آذر- آبان- خیر- ماه- تیر- گوش- دی بمهر- مهر- سروش- رَشن- فروردین- وَرَهرام- رام- باد- دی بدین- دین- اَرد- اَشتاد- آسمان- زامیاد- مانتره سپند- انارام.
نام پنج روز آخرسال که پنجی خوانده می‌شود، ازنام پنج بخش گاتهای زرتشت یعنی اَهنَوَد- اُشتَوَد- سپَنتَمَد- وهوخشَتر- وَهیشتُوایش برگزیده شده است.
برابری نام روز با نام همان ماه جشن گرفته می شود مانند روز فروردین از ماه فروردین که با افزودن پَسوندِگان به آخر کلمه به صورت جشن ماه فروردین یا فروردینگان در آمده است.
بنابراین دوازده جشن ماهانه عبارتند از: فروردینگان- اَردیبهشتگان- خُوردادگان- تیرگان- اَمُردادگان- شهریورگان- مهرگان- آبانگان- آذرگان- دیگان- بهمنگان و اسفندگان.
با وجود فراموشی بسیاری از این جشن های باستانی برخی از آنها اگرچه با گذشت زمان تغییراتی در شیوه برگزاری آنها رخ داده است اما همچنان در برخی از مناطق به قوت خود باقی هستند یکی از این جشن ها تیرگان است که در منطقه زلف آباد فراهان در استان مرکزی سالهاست در روز اول تیرماه برگزار می شود و برای نخستین بار در کشور توسط اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی در سال ۸۹ به ثبت آثار ملی معنوی رسید.
جشن تیرگان از زمان‌های ایران باستان در روز سیزدهم تیر برگزار می ‌شد و گاه برخی از پژوهشگران آن را به دهم تیرماه نسبت داده اند ولی سال‌هاست که در منطقه زلف آباد فراهان با گذشت زمان‌ های طولانی و با ترکیبی از آداب و رسوم محلی و مراسم مذهبی مانند تعزیه‌خوانی شکل مخصوص به خود گرفته است و همچنان تا به امروز اجرا می‌ شود.
تاریخ این جشن به دلیل اینکه روز آغاز فصل تابستان، فصلی پرکار برای کشاورزان و بلندترین روز سال است و همچنین شروع برداشت گندم به عنوان مهم‌ ترین محصول کشاورزان این منطقه می ‌باشد، به یکم تیر ماه تغییر یافته است.
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی در خصوص این جشن گفته اجرای مراسم روز اول تابستان (جشن تیرگان) براساس تقویم وگاهنگاری خورشیدی یعنی درنخستین روز آغاز تابستان هرساله برگزار می شود و حوزه های جغرافیایی مرتبط با این جشن، اهالی روستاهای بسیاری ازتوابع شهرستان های فرمهین، تفرش، کمیجان، آشتیان و اراک است. دربین شهرستان های مذکور، شهروندان شهرهای کمیجان، آشتیان، فرمهین، تفرش و همچنین اهالی خنجین در اجرای این آیین شرکت می کنند و از روزگاران دیرین اقوام و صاحبان گویش و زبان های گوناگون همانند خلج ها، چهره قانی ها، فارس ها و ترک ها از مجریان مراسم مذکور هستند.
سید محمد حسینی افزود: بسیاری از اهالی براین باورند که در نخستین روز تابستان نبایستی زیرسقف خانه بسر برد و یا در این روز دست به کاری زد بلکه باید در باغ ها و طبیعت سیر و سیاحت نمود و در زیارتگاه ها به دعا و نیایش پرداخت و این را امری نیکو و ضروری میدانند.
او در ادامه اظهار داشت: پیش از فرارسیدن نخستین روز تیرماه، سرپرستان خانواده ها، درتدارک وسایل و تهیه غذا می باشند و برخی از آنها بصورت فامیل بزرگ شامل پدر، مادر، فرزندان و نـوه ها ازخانه هایشان بیرون می آیند. درسالهای گذشته و پیشین آبادی هایی همچون مشهد میقان، تبرته، نظام آباد، شاهواروق، علی بلاغی، سیاوشان وزلف آباد واقع درفرمهین ازکانون های تجمع شرکت کنندگان بودکه درسایه درختان می آسودند و در زیارتگاه ها به دعا و نیایش می پرداختند.
حسینی افزود: از حدود بیست سال پیش که مسئولین دولتی زمینه های توسعه این جشن و امکانات رفاهی نسبی را درمحل زلف آباد واقع در شرق فرمهین را فراهم کردند، مکان بقعه احمد بن علی (ع) و اطراف آن بصورت مرکزتجمع اهالی روستاهای مختلف تبدیل شد. پس از ثبت این آیین در سال ۸۹ توسط میراث فرهنگی استان مرکزی، هرساله این جشن با شکوه تر و با جمعیت افزون تری برگزار می شود.
مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی مراسم فرعی این جشن را از نکات مهم این آیین عنوان کرد و گفت: یکی از رسومات مردم در این روز، پاشیدن آب برسر و چهره و بدن یکدیگر بوده است که به آن آب پاشونک و یا سرشوران می گویند به شکلی که اهالی درکنارجوهـای آب و مظهرکهریزهــا حضور می یافتند و با پیاله و کاسه بریکدیگرآب می پاشیدند که برای جوانان نوعی خواستگاری تلقی می گردید. رسم دیگر در این روز آن بود که در زیارتگاه، گوسفند و بز بعنوان نذورات قربانی می کردند. در قلمرو تحقیقات متون و مطالعات مآخذ تاریخی می توان گفت که انگیزه و ریشه های برپایی این جشن ملی به دوران پیش ازظهوراسلام می رسد، بطوری که نویسندگان و مورخین همانند ابوریحان بیرونی، گردیزی، قمی وصاحب مجمل التواریخ و القصص به این مهم اشاره کرد و پرداخته اند. قابل ذکر است پس از پایان روزنامبرده و از فردای آن، کشاورزان دروی محصولات خود را آغاز می کنند.
روایت های گوناگونی درخصوص جشن تیرگان وجود دارد مثلا گاه فردوسی با آرش کمانگیرش این جشن را توصیف می کند. قصه ای که حکایت از تعیین مرز ایران و توران بدون جنگ و خونریزی آن هم با هنرنمایی آرش در تیراندازی دارد. قصه‌ای که با زبان بی زبانی نوعدوستی ایرانی ها و صلح ورزی آنها را روایت می کند. گاه هم نبرد ستاره باران آور با دیو خشکسالی را دلیلی برای برپایی این جشن می دانند. حتی عده ای روایت می کنند که مردم شهر زلف آباد به علت تخریب شهر توسط سپهدار یوسف خان گرجی در زمان فتحعلی شاه قاجار که از شهر خود رانده شدند، در مزرعه فرمهین و دیگر روستاهای منطقه ساکن شدند و به این صورت روستای فرمهین شکل گرفت و پس از اسکان، این گروه‌ ها در روستاهای خود با یکدیگر قراری منعقد کردند که همه ساله برای گرامی داشتن یاد شهر ویران شده خود بر مزار رفتگان که در زلف آباد دفن بودند حاضر شوند
و ابوریحان بیرونی هم در کتاب آثار الباقیه خود این روز را روز بزرگداشت مقام نویسندگان در ایران باستان دانسته است. این که عده ای تیرگان را سیزدهم تیر جشن می گیرد و گروهی اول تیرماه و برخی می گویند که اصل همان اول تیرماه است که انقلابی است برای کار و زندگی اما هر چه بوده و هست، تاریخچه کهن این جشن را همین که از قدیم موجب دور همی دلنشین مردم هر منطقه در شروع فصل تابستان می شود باید به فال نیک گرفت و امید آن داشت که تابستان امسال تابستانی سرشار از محصولات پر برکت برای کشاورزان باشد. چیزی که هر سال کشاورزان و پیشه وران با زبان‌ ســاده خویش بر لب نهرهای بزرگ و کوچک از خدایشان می خواهند. یکی با قربانی کردن و دیگری با حمد و ثنا‌ گفتن.