شنبه ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۸  شماره ۱۰۸۴

جان در تالاب

چند برنامه پیشنهادی برای احیای تالاب میقان اراک

فریدون قدیمی

دانشیار دانشگاه صنعتی اراک

جهت ارائه برنامه های مناسب برای احیای تالاب میقان لازم است حریم طبیعی تالاب میقان را معرفی نموده و در هر حریم برنامه خاص آن معرفی گردد. محدوده تاثیر پدیده های طبیعی را حریم گویند. پدیده های طبیعی نظیر رودخانه، دریا، دریاچه به لحاظ دارا بودن آب و نوسانات آب در چرخه زمان دارای حریم های زمانی هستند. از جمله می توان به حریم فصلی(فصول مرطوب و خشک)، حریم سالانه، حریم ۵ ساله، ۱۰ ساله، ۲۵ ساله، ۵۰ ساله و از جمله ۱۰۰ ساله اشاره نمود. تالاب میقان دارای دو حریم سطحی و زیر سطحی است.
الف: حریم سطحی:حریم مورد نظر از دیدگاه آبی، خاکی، پوشش گیاهی، اقلیمی،گردشگری و زمین شناسی متفاوت است. اما از آنجایی که موضوع بحث ما احیای تالاب از نظر حضور آب در تالاب است حریم سطحی آبی را دنبال می کنیم. در حریم آبی تالاب میقان می توان دو حریم آبی فصل خشک و حریم آبی فصل مرطوب را تعریف نمود. البته هر دوی این حریم ها از جنبه های گردشگری خصوصا اکوتوریسم(طبیعت گردی) و ژئوتوریسم (گردشگری زمین شناسی) قابل توجه اند.
۱-حریم آبی فصل مرطوب: فصل مرطوب شامل ماه های آذر، دی، بهمن، اسفند، فروردین و اردیبهشت با بارش ها(باران و برف) همراه است.لذا تالاب از آب سطحی به شکل دریاچه برخوردار است. بدیهی است تالاب از نظر پوشش گیاهی، آبزیان، پرندگان، اقلیمی و منابع آبی رنگ جدیدی به خود گرفته و از نظر اکوتوریسم و طبیعت گردی بیش تر قابل توجه است. لذا انتظار می رود تالاب میقان از گسترش و پهنه آبی بیش تری برخوردار باشد.
۲-حریم آبی فصل خشک: حریم آبی مورد نظر عمدتا مربوط به ماه های خرداد،تیر،مرداد،شهریور،مهر و آبان بوده که در آن به دلیل عدم و یا کمبــــود بارش های سالانه، سطح آب دریاچه تالاب به کمترین مقدار رسیده و دریاچه در تالاب از کمترین گسترش برخوردار است. حتی در خشک ترین ماه فصل خشک ممکن است تالاب فاقد آب باشد و شکلی به خود می گیرد که کفه و یا پهنه نمکی معروف است. پهنه های نمکی با ایجاد اشکال متنوع مورد توجه ژئوتوریسم است.اکوتوریسم تلاش در حفظ حریم آبی در طول سال تالاب دارد. لذا حریم سالانه آبی تالاب قابل توجه است. جهت احیای آبی سالانه تالاب برنامه های متعددی از جمله بهره برداری از آب های سطحی مطرح شده است.حقابه ها شامل فاضلاب تصفیه شده شهری، آب قنوات و آب پایه رودخانه ها است که تالاب هم اکنون خصوصا در فصول خشک آبی از آن بهره مند می شود. لازم به توضیح است راهکارهای فوق در کوتاه مدت بر احیای تالاب میقان موثرند لذا جهت احیای طولانی مدت و پایدار باید چاره را در حریم های زیر سطحی تالاب دنبال نمود. از طرفی جهت احیای آب در فصل خشک و توزیع آب در کل تالاب میقان، شرکت املاح برنامه هایی جهت پر کردن حوضچه های جزیره مرکزی تالاب دنبال می کند. نتیجه آن بر گستردگی دریــاچه تالاب خصـــوصا در ماه های خشک می افزاید.
ب: حریم زیرسطحی: تفکیک حریم مورد نظر با توجه به منابع آب زیرزمینی از جمله چاه های شرب و کشاورزی موجود که محتوی آب شور بوده انجــام می گیرد. لازم به توضیح است حفظ حریم آبی زیر سطحی مهمترین راه حل احیای تالاب میقان است. حریم زیر سطحی به دو حریم کم عمق و عمیق تقسیم می شود.لازم به توضیح است حریم سطحی زیر مجموعه حریم زیر سطحی است و مساحت آن چندین برابر حریم سطحی در عمق است.
۱-حریم زیر سطحی کم عمق: حریم مورد نظر را می توان به کمک چاه های کم عمق شور و لب شور حاشیه تالاب میقان تعیین نمود. مرز حریم را معیار شوری مشخص می کند که حد تاثیر شوری تالاب میقان بر منابع آب زیرزمینی تعریف می شود. حریم مورد نظر به شکل تقریبا بیضی است که قطر بزرگ بیضی دارای امتداد شمال غرب و جنوب شرق داشته و در شکل زیر روستاهای سهل آباد، ده نمک، ایبک آباد و محمدیه، ویسمه، راهزان، میقان،مرادآباد و غیره را در بر می گیرد. گستردگی حریم زیر سطحی کم عمق چندین برابر حریم سطحی تالاب میقان است. به عبارتی حریم سطحی زیر مجموعه حریم زیر سطحی بوده و حد و یا مرز عمقی و گسترش سطحی آن به تقابل آب شیرین و شور بر می گردد. بدیهی است در فصول و سال های مرطوب با پیشروی آب شیرین زیر سطحی وسعت حریم زیر سطحی کم شده و بر وسعت حریم سطحی تالاب افزوده می شود و تالاب در طول سال از دریاچه برخوردار و احیای می گردد.
۲-حریم زیر سطحی عمیق: حدحریم مورد نظر به توسط چاه های شور عمیق شرب و کشاورزی که عمقی بیش از حدود ۱۰۰ متر دارند قابل تفکیک است. حریم مورد نظر حد تالاب میقان را در گذشته زمین شناسی بیان می دارد که به حریم زمین شناسی تالاب میقان موسوم است. حریم مورد نظر به زمان شکل گیری تالاب میقان بر می گردد. از طرفی حریم مورد نظر دو حریم زیر سطحی کم عمق و حریم سطحی تالاب میقان را شامل می شود.لذا حریم زیر سطحی عمیق وسعت و عمقی بیش تری نسبت به حریم های مورد نظر دارد. رسوبات شور تالاب میقان طبق تحقیقات اینجانب در عمق بیش از ۳۰۰ متری بر روی پی سنگ آهکی شکسته شده( متاثر از گسل،درزه، حفره و غار ) قرار دارد که آب شیرین موجود در آهک که از زیرحوزه های میقان(نظیر حوزه قره کهریز) و حتی حوزه های خارج از میقان به شکل چشمه های نقطه ای و خطی وارد حریم زیر سطحی عمیق تالاب میقان می شوند.بدیهی است در سال های مرطوب و به عبارتی تر سالی که با حجم عظیمی از برف و باران در کوه های حوزه میقان( که حوزه های اراک، فرمهین و آشتیان را در بر می گیرد) مواجه هستیم حجم آب نفوذی در سنگ های منطقه بالا و در ادامه تغذیه آب از طرف سنگ کف آهکی به آبرفت تالاب میقان بیشتر شده و با پس زدن آب شور تالاب میقان در اعماق (به عبارتی با بالا آمدن آب شیرین در زیر تالاب و هدایت آب شور به داخل تالاب) بر وسعت آب سطحی تالاب و عمر آب تالاب می افزاید. در آن صورت دریاچه ای دائمی بر تالاب حاکم خواهد شد. البته برنامه لازم برای احیای تالاب به موضوع تغذیه آب در سنگ و آبخوانداری سنگ و همچنین به بارش های با دوره بازگشت بالای ۱۰۰ سال و ذخیره آب در گسل ها و غارها بر می گردد که بایستی سازمان های مربوطه جهت مهار سیلاب های عظیم این روش را نیز در پیش گیرند.
بنابراین، جهت احیای تالاب میقان برنامه های ذیل پیشنهاد می گردد.
۱-حریم سطحی تالاب: جلوگیری از احداث بندهای خاکی با ارتفاع بیش از ۵ متر در زیرحوزه های میقان، افزایش حقابه های تالاب از ناحیه فاضلاب تصفیه شده و قنوات، حذف حوضچه های احداثی در جزیره تالاب میقان توسط شرکت املاح، مهار سیلاب ها در زیـرحوزه های حوزه میقان باعملیات تغذیه تاخیری به توسط عملیات آبخیزداری (به ترتیب اولویت بیولوژیک، بیومکانیکی و سپس مکانیک) که با افزایش آب پایه رودخانه های زیر مجموعه تالاب در دراز مدت همراه خواهد بود. بدیهی است عملیات آبخوانداری در آبرفت های دشتی کوهپایه های حوزه میقان از مهمترین اقدامات مهار سیل و تغذیه آبخوان و پیشروی آب شیرین به سمت تالاب میقان است. با عملیات آبخوانداری آب شور زیر سطحی تالاب عقب نشینی نموده و برعکس، وسعت و عمق آب سطحی تالاب میقان افزایش می یابد و دریاچه ای دائمی در تالاب خواهیم داشت.
۲- حریم زیر سطحی کم عمق: در محدوده مورد نظر چاه های کم عمقی حفر شده که بسیاری از آنها دارای آب شور و لب شور هستند. استفاده از آب شور و لب شور در کشاورزی سبب شده تا خاک های مناطق مورد نظر شور شده و علاوه بر ازبین رفتن قابلیت مزروعی، خاک مورد نظر پوک گردیده و زمینه را برای تولید ریزگرد داخلی فراهم نماید. حذف چاه های شور و لب شور موجود و ممانعت از کف شکنی چاه های موجود و جلوگیری از حفرچاه های غیر مجاز باید در دستور کار سازمان های مربوطه قرار گیرد. لازم به توضیح است عدم اجرای برنامه های فوق سبب شده آب شور زیر سطحی کم عمق در اثر برداشت توسط چاه های کم عمق حاشیه تالاب میقان در زیر زمین کم شود. برای جبران آب مورد نظر آب سطحی و یا دریاچه تالاب به سمت چاه های مورد نظر در حاشیه تالاب حرکت نموده لذا دریاچه تالاب خشک شده و روند مرگ را عوض احیای دنبال نماید.
۳-حریم زیر سطحی عمیق: از جمله برنامه هایی که می توان در این محدوده ارائه داد جلوگیری از حفر چاه های عمیق و حفر چاه های غیر مجاز و همچنین توقف عملیات کف شکنی چاه های عمیق موجود در محدوده مورد نظر و یا کل حوزه میقان است.