ارزش های یک روایت نو

یکشنبه ۸ بهمن ۱۳۹۶   شماره ۷۷۸

آرش زرنیخی؛ کارگردان تئاتر و مدرس دانشگاه

قریب به یک هفته پیش کتابی از دوست دانشمندم دکتر عبدالمجید یوسفی نکو در فرهنگسرای آیینه اراک رونمایی شد با عنوان «اینجا کسی است پنهان، مانند قند در نی» که ماحصل سال ها تلاش و پژوهش وی است. این اثر به بررسی میزان اثر بخشی مولانا بر چهار مثنوی سرای دیگر می پردازد که شرح و توضیح آن در این یادداشت نمی گنجد اما به لحاظ پژوهشی دارای اهمیت هایی است که آن را با اسلاف خود متمایز ساخته و حتی یک بار خواندنش این ویژگی ها را بر چون منی که دستی در مولانا شناسی ندارد می نمایاند. شاید به همین دلیل بر خود واجب دیدم تا نکاتی چند درباره این کتاب را در این یادداشت برشمارم. فصل نخست این اثر به تاثیر آیات قرآن در مثنوی و استفاده دیگر سرایندگان از شیوه مولانا در این خصوص می پردازد. با تورق و خوانش این فصل پژوهنده ضمن تاثیر این آیات بر شعر مولانا و آثار برگزیده خلف، با انتخابی هوشمندانه و به جا، بدون آنکه مستقیما بحث را به دشواری های هرمونتیکی بکشاند به سلیس ترین شکل ممکن در اشعار منتخب، خواننده را در مسیر خوانشی هرمونتیکی قرار می دهد. از آن دسته است این شعر از طاقدیس نراقی: عالمان در فهم قرآن ابلهند، فیلسوفان عاجزند و گمرهند، هست قرآن را بطون اندر بطون، بطن ها از حد تقریرم فزون، تو ز قرآن نقش صورت دیده ای، سوره ای و آیه ای بشنیده ای. هرمونتیک در سنت، علم تاویل و تفسیر است. ابتدا کاربردش در متون مقدس بود و بعدها نظریه پردازانی همچون اشلایر ماخر آن را به حوزه های کلامی غیر دینی نیز کشاندند. جان کلام درباره متونی است که در دوران گذشته نوشته شده اند و باید در زمانی مورد خوانش قرار گیرند که مولفان و زمینه های تاریخی که آنها را خلق کرده اند در طی زمان از میان رفته اند. نکته ای که شرحش در اینجا لازم می نماید کارکرد مهمی است که اشلایر ماخر در هرمونتیک برای متون در نظر می گیرد. آن کارکرد تفکیک خوانش زبانی از خوانش فکری متون است. در این کتاب و در شاهد مثال هایش به درستی و سلاست ابیاتی ضمیمه شده اند که مبین آنچه گفته شد هستند. در صفحه ۶۶ کتاب از رَباب نامه ولد می آید: اولِ قرآن و آخر را بخوان، هست از آن مقصود این معنی بدان، کی زمن بگسسته و گشته جدا، زودتر پیوسته شو با من بیا. ما در چنین ابیاتی نه تنها شاهد تاثیر پذیری زبانی اخلاف از مولانا هستیم که حتی مفاهیم عرفانی به غایت کهنی در حوزه اندیشگانی آنها قابل تبار شناسی و ردیابی است که ساختمایه هایشان از مولانا نیز کهن ترند. نویسنده کتاب اینجا کسی است پنهان مانند قند در نی، در یک آزمایشگاه قلمی نه تنها به شیوه های تاثیرپذیری از مولانا اشاره می کند بلکه خواننده را درگیر مباحث هرمونتیکی کرده و این امکان را فراهم می کند تا ضمن قیاس زبانی مثنوی های تاثیرپذیرفته از مولانا به جانمایه های فکری کهنی دست یابد که در خون مردمان این دیار عیاری پر اعتبار داشته و دارد. نکته نو و قابل توجه دیگری که در این کتاب چشمگیر است، توجه نویسنده به مسئله بسیار مهم روایت شناسی و در کل علم روایت است. شاید تودُروف نخستین نظریه پردازی بود که در رساله دکامرون خود به علمی بنام روایت شناسی اشاره کرد و آن را دستور زبان حاکم بر یک روایت دانست. فصل سوم این کتاب به گمانم نگاه متفاوتی بر موضوع انتخاب شده دارد و جایش در پژوهش هایی از این دست خالی بود. نخست اینکه نویسنده بعنوان پیش درآمد به جداسازی راوی از مولف می پردازد و سپس عوامل موثر در روایت را برمی شمارد. پردازش قسمتی از این فصل به راوی فراداستانی و جایزالخطاء تر نشان دادنش با اشاره به بیت معروف بشنو از نی چون حکایت می کند قابل اشاره است. اشاره به ابیاتی نظیر: من زجـان جـان شکـایت می کنـم، نیستم شاکی، روایت می کنم زمینه ساز خوبی برای ورود نویسنده به این مبحث مهم است، چرا که معمولاً خواننده در گستره روایت درگیر می شود و نمی تواند به تفکیک عوامل موثر در روایت بپردازد، حال آنکه همین ساختار جادویی روایت هاست که انواع و اقسام درونمایه ها را در ناخودآگاه مخاطبان حکاکی می کند. طرفه اینکه همواره سخن پردازان بزرگ بر تکنیک های روایی تسلط فراوانی داشته اند و رندانه با جابجایی هایی نظیر تعویض خط کلام راوی و مولف سخنان مگو را بگو کرده اند. از آن زمره است ابیاتی که مولف / راوی به اشارت می سراید: پس بد مطلق نباشد در جهان، بد به نسبت باشد این را هم بدان یا از طاقدیس نراقی: جان عارف هست خورشید جهان، چشم ظاهر دیده خفاش دان، یا:در عمل عامل یزید ثانی است، عزل چون شد زاهد گیلانی است. باری کتاب اینجا کسی است پنهان مانند قند در نی دربردارنده ارزش های پژوهشی دیگری همچون پردازش های داستانی نیز هست که در گنجایش چنین یادداشتی نمی گنجد.