آزادی بیان پیش نیاز امر به معروف و نهی از منکر

دوشنبه ۲۶ مهر ۹۵ شماره ۴۴۰

نیره یوسفی راد

تحقق جامعه ایده آل دینی یعنی صلح، آزادی، عدالت، رفاه، دانش و…تنها در سایه امربه معروف و نهی از منکر محقق می شود و این دو فریضه از فضایل ارزشمند انسانی است که در آیات بسیاری از قرآن کریم به آن اشاره شده است. آیۀ ۲۲ سورۀ حج، امربه معروف و نهی از منکَر را از صفات مؤمنان و صالحان شمرده است. بسیاری از علما آن را تکلیف و واجب عینی بر همگان می دانند. در آیۀ ۱۰۴ سورۀ آل عمران می خوانیم: «باید از میان شما گروهی باشند که خلق را به خیر و معروف دعوت کنند و از منکَر بازدارند» و در ذیل آیه، چنین اُمتّی را رستگار دانسته و بهترین اُمّت شمرده است. چراکه رعایت این تکلیف مهم اجتماعی باعث زنده بودن یک جامعه بر اساس عدل و داد خواهد بود و آن هایی که نسبت به سرنوشت جامعه خود بی تفاوت باشند گرفتار پیامدهای شوم آن خواهند گردید. لذا این تکلیف، یک حکم عقلی است و سوای از دین و مذهب است. امربه معروف و نهی از منکر لازمه یک اجتماع زنده و پویا است ولی این دو واجب لازمه و مقدمه ای هم دارند: بدیهی است که برای انتخاب بهترین دیدگاه، ابتدا باید بهترین سخن ها را شنید : در آیه ۵۳ سوره اسراء آمده است به بندگانم بگو سخنی بگویند که بهترین باشد. برای انتخاب بهترین ها باید فرصت تضارب و نقد آرا موجود باشد و این فرصت محقق نمی شود جز در سایه آزادی بیان و عدم ترس از بیان حقیقت و ازآن جا که امربه معروف و نهی از منکر از واجبات است و برای انجام این فرایض باید از آزادی بیان و آزادی نقد مدد جست پس آزادی بیان و قلم به عنوان مقدمه واجب، واجب است.
آن چه در رابطه میان امربه معروف و نهی از منکر با آزادی بیان، حاکم است تقابل حق و تکلیف است ؛ آزادی بیان حق است، و امربه معروف و نهی از منکر تکلیف. مسلمان نه تنها حق آزادی بیان دارد؛ بلکه مکلف به اعمال این آزادی و امربه معروف و نهی از منکر است و باید در برابر ستم و تجاوز بایستد و عاملان آن را به تکالیف اجتماعی و انسانی و دینی آگاه کند. بدیهی است مسلمانی که بر امر-به معروف و نهی از منکر واجب شمرده شده است باید در بیان اندیشه خود آزاد باشد.
ضرورت حق آزادی بیان آن زمانی بیش تر احساس می شود که شخصی بخواهد در مقابل اندیشه رایج و متکی به قدرت انتقاد کند. این حق برای یکایک شهروندان هست و هرکس می تواند دستگاه های مختلف سیاسی کشور را موردانتقاد قرار دهد. به رسمیت شناختن این حق در عمل، زمامداران را وادار می کند تا چنان عمل کنند که کم تر هدف انتقاد قرار گیرند و حکومت خود را نیز از آفات قانون شکنی حفظ کنند و چنان چه راه انتقاد بسته شود، تاوان بی عدالتی و قانون شکنی سنگین است.
سیره پیامبر اکرم(ص) این بود که اجازه می داد صاحبان حق، سخن خود را بدون ترس بیان کنند. انتقاد و اعتراض خود را بر زبان آورند و در برابر حاکم چشم و گوش بسته عمل نکنند.
در نامه علی(ع) هم به مالک اشتر در راستای آزادی بیان آمده است: «دلت را نسبت به توده مردم سرشار از مهربانی و لطف و محبت کن. مبادا چونان حیوان شکاری برای خوردن آنان لحظه شماری کنی؛ چراکه آنان دودسته اند: یا برادر هم کیش تواند و یا همانند تو انسان و در خلقت برابر». و «آن کس را بر دیگران برگزین که سخن تلخ حق را به تو بیش تر گوید و در آن چه که انجام می دهی و خدا آن را از دوستانش ناپسند دارد کم تر یاریت کند».