گزارش «وقایع استان» از سیمای خانواده های امروزی در ایران به مناسبت روز خانواده/خانواده های هسته ای

دوشنبه ۲۵ اردیبهشت ۹۶ شماره ۵۸۶
***
روشنک مشتاق
وقایع استان
***
اولین گروهی که فرد بدان پا می گذارد خانواده است. هر فرد معمولی تقریباٌ تمام یا بخش اعظم عمر خود را در خانواده می گذراند.زمانی به عنوان فرزند و زمانی به عنوان همسر. خانواده گروهى از افراد است که از راه خون ، زناشویی و یا فرزند پذیری با یکدیگر ارتباط می یابند و طی یک دوره زمانی نامشخص ،باهم زندگی می کنند. خانواده بستری است که در آن فرد رشد یافته و از موجودی ضعیف و ناتوان به انسانی با شخصیت تبدیل می شود.
نهاد خانواده در سطح جهانی تحت تاثیر تحولات اجتماعی دهه های گذشته با تغییرات، چالشها، مسایل و نیازهای جدید و متنوع شدن نظامهای خانواده مواجه شده است. پاره ای از این تحولات موجب تزلزل و ناپایداری موقعیت خانواده شده است، کاهش سطح تمایل ازدواج، افزایش آمار جدایی و طلاق و شکل گیری روابط نابسامان از جمله آثار آسیب دیدگی خانواده جوامع امروزی است.

خانواده ایرانی نیز در گذر تاریخ همواره مسیرتحول را طی نموده که این تحول گاه به سوی رشد و زمانی به سمت سراشیبی پیش رفته است. اگرچه خانواده ایرانی بیشتر حرکتی رو به رشد و تعالی داشته، در دهه های اخیر شاهد حضور برخی ضدارزش ها در بخشی از خانواده های امروزی می باشیم که متاثر از فرهنگ وارداتی غرب بوده و خانواده را با مشکلات متعددی روبرو نموده است.
دگرگونی خانواده ایرانی در قرن اخیر آرام و کند اما مستمر بوده است. زمانی دراز شکلی از خانواده در این سرزمین وجود داشت که به اصطلاح کلی آن را «خانواده گسترده» می دانند.خانواده ای که بر اساس شرایع اسلامی و سنت های ایرانی بود. این خانواده بر اساس «پدر مکانی » و « اولویت جنس مذکر» استوار بود و زیر نظر پدر اداره می شد. فرزندان نام و نشان از پدر می بردند و سرای خانوادگی نسل های مختلف را در خود جای می داد و حافظ سنت ها بود .
خانواده سنتی، خانواده روستایی و مبتنی بر اقتصاد کشاورزی و دامداری و نظم اقتصادی و اجتماعی برخاسته از شیوه زندگی روستایی و عشایری است. وقتی می گوییم خانواده هسته ای مبتنی بر زندگی شهری است یعنی با تحول در جامعه ایرانی به تدریج از تعداد روستانشین آن کاسته و به شهرنشینان اضافه می شود و جامعه ایرانی، شهری می شود، خانواده هسته ای ایرانی یک خانواده شهری با همه ارزش ها، باورها و هنجارهایی است که برای شهرنشینی ایرانی می توان در نظرگرفت.
سیمای خانواده امروزی در ایران، خانواده ای است که در آن قدرت صرفاً از آن مرد نیست و تصمیم گیران خانه مرد و زن هستند.فرزندان در خانواده از جایگاه بهتری نسبت به گذشته برخوردار شده اند.امروزه کمتر زوج جوانی را می توان یافت که علاقمند به زندگی با والدین خود یا یا والدین همسرش باشد. در واقع خانواده های امروزی متشکل از زن و شوهر و فرزند هستند که در اصطلاح علوم اجتماعی به خانواده هسته ای معروف هستند. اگر در گذشته مردان ترجیح می دادند که همسرشان خانه دار و از نظر تحصیلات پایین تر از خودشان باشند . امروزه برعکس اغلب آنها به دنبال همسر شاغل و ترجیحاً با تحصیلات بیشتر هستند. افزایش تحصیلات زنان، افزایش شهرنشینی، افزایش آپارتمان‌نشینی و کوچک شدن خانه‌ها، و نگاه منفی به کار خانگی و خانه‌داری ، از دیگر تغییرات چشمگیر خانواده ‌ایرانی در سال‌های متأخرتر است.
باورهای جدید
همچنین نقش مذهب در بسیاری از مناسبات درون خانوادگی کاهش پیدا کرده و به جای آن مجموعه وسیعی از آیین ها، ارزش ها و باورهای عرفی نشسته است. در عرفی شدن، برخی از آیین ها که محتوای مذهبی دارند نادیده گرفته می شود و به اندازه گذشته در مورد آن حساسیت وجود ندارد. عرفی شدن خانواده ایرانی باعث شده که این خانواده عرفی در معنای ایده آل و شکل مطلق تر،پدیده در حال ظهور باشد یعنی خانواده هایی دیده می شوند که مثل خانواده های غربی هستند این سطح از عرفی شدن بسیار نادر است اما در حال ظهور است.
خانواده با قدرت برابر
خانواده سنتی ایرانی، چه خانواده گسترده سنتی و چه خانواده هسته ای مدرن، در یک نکته مشترک بودند و هستند دو آن اینکه پدر رکن خانواده به حساب می آید و مدیریت او بر مناسبات خانواده و نقش پدر به عنوان مالک و کسی که اموال و دارایی های خانواده به نام اوست و تأمین کننده نفقه خانواده است غیر قابل انکار بود. اما در چند دهه اخیر، سهم زنان و کودکان در تصمیم گیری بیشتر شده است و و همچنین میزان اعمال خشونت کاهش یافته و به علاوه توزیع ثروت در خانواده به صورت برابر صورت می گیرد به این معنا که زنان و فرزندان خانواده به نوعی در مالکیت اموال خانواده سهیم شده اند، فرزندان حساب پس انداز دارند و سهم آنان در خصوص استفاده از امکانات خانواده افزایش یافته است.
خانواده اینترنتی
صورت دیگر خانواده ایرانی که رو به ظهور است، خانواده مجازی و اینترنتی است.ازدواج های اینترنتی نیزشایع شده است.اشکال گوناگونی از مناسبات دو جنس به صورت خانواده و روابط دوستی و پیچیده مجازی در حال ظهور است. پیام کوتاه و بلوتوث هم به شکل فزایند ه ای در میان افراد در حال گسترش است. مبادله بدن صورت نمی گیرد اما خدمات مبادله می شود از نوجوانان و جوانان گرفته تا میانسالان و بزرگسالان درگیر هستند.
خانواده تک‌سرپرست شکل جدید خانواده
تا سال‌های میانه قرن بیست، خانواده‌های تک‌والد یا تک‌سرپرست مورد بدبینی مردم در جوامع مختلف بودند و تک‌سرپرستی، به نوعی مترادف با «بی‌اخلاقی» بود. به‌تدریج این دیدگاه تغییر کرد و در سال ۱۹۷۸ تنها ۲۵ درصد خانواده‌های آمریکایی تک‌سرپرستی را بی‌اخلاقی می‌دانستند. اصلاحات قانونی دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی، حقوق کودکانی که بدون ازدواج مادران‌شان متولد شده بودند و مادران آنها را بازنگری و تأمین کرد .ورود زنان به تحصیلات عالی عامل اشتغال زنان بیشتری در دوران تأهل شد و این امر به تنهایی یکی از عوامل تغییر در خانواده غربی بود؛ زنان و مردان‌ترجیح دادند دیرتر ازدواج کنند تا بتوانند پول بیشتری قبل از ازدواج فراهم نمایند. همه این عوامل در کنار هم موجب افزایش تک سرپرستی شد و خانواده های تک سرپرست شد.
خانواده رسانه ای
خانواده رسانه ای یا تلویزیونی در رمان ها و کتا بهای درسی ترسیم می شود . ما به نوعی خانواده را بازتعریف می کنیم درست مثل بچه ای که با اسباب بازی خودش بازی می کند، خانواده تبدیل به امری شده که دائماً آن را دست کاری می کنیم. یعنی گاهی قسمتی از آن را، کم و زیاد می کنیم،گاهی فرافکنی و گاه بازتولید می کنیم و من این شکل را خانواده رسانه ای می گویم، این خانواده نه بازتاب خانواده ماست و در عین حال با خانواده غربی تفاوت بسیار دارد. خانواده رسانه ای درست است که شبیه خانواده واقعی ایرانی نیست، اما هیچ شباهتی هم با خانواده غربی ندارد. خانواده ها تمایل دارند که فیلم خانوادگی از تلویزیون ببینند مثل آیینه ای که برای دیدن خودشان وقتی که با این بافت خانواده اجتماعی ترکیب می شود، فرد جلوی آنها تسلیم نیست. پیدایش تلویزیون به عنوان نقطه عطفی در تاریخ رسانه، برای مدتی توانست عامل گردهم‌آمدن خانواده‌ها باشد، اما با گسترش تولید و دسترسی، همین پدیده تبدیل به عامل تفکیک و دوری اعضای خانواده از یکدیگر شد؛ به‌طوری‌که خیلی زود کودکان برای تماشای تلویزیون در اتاق شخصی خود حبس شدند و ساعات باهم بودن طبیعی اعضای خانواده به‌ این ‌ترتیب کاهش یافت.رسانه‌های فراگیر که در داخل خانه‌های تک‌تک انسان‌ها در دورافتاده‌ترین نقاط جهان قرار گرفته‌اند، این قدرت و مشروعیت را یافته‌اند تا سبک‌های زندگی منطبق با برخی جهان‌بینی‌ها را‌ ترویج داده، شکاف‌های غیرقابل جبرانی میان افراد و باورهای فرهنگی، سنتی، و دینی آنها بر جای گذارند.
در کنار توسعه صنعتی به عنوان عامل زیربنایی تغییر در جوامع مدرن، نقش رسانه‌ها، جهانی‌شدن، تکامل در شیوه‌های سیاسی استثمار، رواج مصرف‌گرایی، کالاپرستی به عنوان جایگزینی برای حس خوشبختی ناشی از تأهل، پیدایش آموزه‌هایی همچون فمینیسم و لیبرالیسم و تعمیم باورهای آنها به سطوح عمومی جوامع، هریک بر تغییر شکل خانواده موثر بوده است.