قطارِ زندگی

دوشنبه ۱ خرداد ۹۶ شماره ۵۹۲
***
پیشنهاد کتاب
فیلم‌نامه: پاتر پانچالی
نوشته: ساتیاجیت رای
ترجمه: امید روشن‌ضمیر
***
احمدرضا حجارزاده
وقایع استان
***
همیشه وقتی نام سینمای هند به میان می‌آید، همه آن را با شاخصه‌های رایج و معمول از قبیل داستان‌های ملودرام و عامه‌پسند با آهنگ‌ها و آوازهای طولانیِ پرسوز و گداز یا بزن و بکوب‌های بی‌اندازه شاد و پررنگ و لعاب و جشن‌های ناتمام به خاطر می‌آورند، و گرچه شاید این تصویر کلیشه‌یی در ذهن سینمادوستان، نزدیک‌ترین و شبیه‌ترین تصویر به سینمای هند باشد ولی این، همه‌ی سینمای هند نیست. هندوستان نیز در تاریخ سینمای خود، صاحب فیلم‌سازان و فیلم‌های مهمی‌ست که هرچند اندک و انگشت‌شمارند، ولی همان تعداد محدود، آثاری بسیار درخشان، ماندگار و افتخاربرانگیز در این کشورند.«ساتیاجیت رای» فقید، از مهم‌ترین فیلم‌سازان صاحب‌سبک هند است که با نخستین ساخته سینمایی و بلندش، سنگ بنای سینمایی آبرومند و جهانی را گذاشت و تا پایان عمر ـ سال۱۹۹۲ ـ همان مسیر را ادامه داد. او بیست‌وهفت فیلم سینمایی بلند و چند فیلم کوتاه و مستند در کارنامه هنری خود به یادگار گذاشت که اغلب آنها فیلم‌هایی مهم و ارزشمندند.«پاتر پانچالی» نخستین گام سینمایی اوست که جایزه‌ی ویژه‌ی هیات داوران جشنواره‌ی کن را در سال۱۹۵۶ با عنوان «بهترین سند انسانی» و چند جایزه‌ی دیگر برایش به ارمغان آورد. با آن‌که فیلم، فصل نخست از یک سه‌گانه بود که دو فیلم بعدی را هم خودش با نام‌های «آپاراجیتو» و «دنیای آپو» و در ادامه همین مسیر داستانی ساخت.
پیش از پرداختن به محتوای فیلم‌نامه، لازم به توضیح است که فیلم‌نامه اصولن ابزاری در دست کارگردان است برای تولید فیلم و شاید به خودی خود، مصرفی برای دیگران نداشته باشد اما وقتی فیلم‌نامه‌یی به صورت کتاب چاپ و توزیع می‌شود، ضمن حفظ ارزش ادبی، تاریخی و محتوایی اثر، ناخودآگاه کارکردی آموزشی برای علاقه‌مندان به سینما و بخصوص حرفه‌ی فیلم‌نامه‌نویسی پیدا می‌کند. قطعن مطالعه‌ی فیلمنامه‌ی فیلم‌های جهان، می‌تواند خواننده را با تکنیک نوشتاری و شیوه‌ی تفکر و برخورد نویسنده با موضوع مطرح‌شده آشنا بسازد تا از آن به عنوان الگویی برای نگارش فیلم‌نامه بهره‌مند بشود. در غیر این صورت، فیلم‌نامه که یک پیش‌نویس از اثر دیداریِ آینده است،کارآیی مفیدی برای عوامل غیرسینمایی نخواهد داشت. نشر نِی بیش از یک دهه است در حرکتی ارزشمند و قابل‌ستایش، شروع به چاپ و گردآوری مجموعه‌یی از باارزش‌ترین فیلم‌نامه‌های سینمای جهان کرده با عنوان «صد سال سینما … صد فیلمنامه». «پاتر پانچالی» دومین فیلم‌نامه از این مجموعه است. واژه‌ی «پاتر پانچالی» در زبان هندی به معنای «سرود کوره‌راه» است، ولی مثل بسیاری از فیلم‌های کلاسیک غیرانگلیسی‌زبان، همه‌جا با نام اصلی و بومی‌شان شناخته می‌شوند. این فیلمی است که توانست چهره‌ی دیگری از سینمای هند به نمایش بگذارد و تفکر عمومی را از سینمایی که به ابتذال و سطحی‌نگری شهره بود ـ و هست ـ دور بکند.
ساتیاجیت رای که خود در خانواده‌یی فرهنگی و فرهیخته متولد شده و رشد کرده، از سنین کودکی به ادبیات و مطالعه علاقه‌مند بود که این امر سبب شد بعدها بسیاری از فیلم‌هایش را بر اساس اقتباس‌های ادبی، بخصوص با الهام از داستان‌های «رابیندرانات تاگور»، شاعر هندی، بسازد. او پاتر پانچالی را نیز بر اساس رمانی به همین نام، نوشته «بیبوتی بوسان بانرجی» نوشت و تولید کرد،که البته تولید آن برایش دشواری‌های بسیاری به همراه داشت. چنان‌که خودش در مقاله‌یی به ساخت این فیلم اشاره کرده و نوشته:«همه‌ی کسانی که فیلم ساخته‌اند یا سعی کرده‌اند بسازند، می‌دانند برای موفقیت، نه تنها شانس،که استعداد، پول، سرسختی و … مورد نیاز است.گروه فیلم‌برداری ما به همه این‌ها کمی بیش‌تر از دیگر گروه‌ها نیاز داشت» و البته این ادعای رای، چندان پربیراه نبود، چون ساخت فیلمش را با بودجه‌یی اندک در سال۱۹۵۰ آغاز کرد و با آن‌که فیلم‌برداری را تقریبن در ۱۹۵۲ به پایان برد اما نسخه‌ی کامل فیلم در سال۱۹۵۵ امکان نمایش یافت.
«پاتر پانچالی» ماجرای خانواده‌یی چهارنفره را روایت می‌کند که مدام با بدبیاری روبه‌رو می‌شوند.«هاریهار رای»، پدر خانواده، بی‌کار است و سودای نویسنده‌شدن را در سر می‌پرورانَد،«ساربوجایا رای» زنی تندخو، معترض و بلندپرواز است، با این حال مادری فداکار و دل‌سوز است.«دورگا» دختربچه‌یی مهربان و معصوم و «آپو» برادرش، پسری کنجکاو و شیطان است. دورگا مدام از جانب زن همسایه به دزدی متهم می‌شود. پدر همیشه در سفرهای طولانی برای کسب درآمد و مادر همیشه در حال پخت‌وپز و رسیده‌گی به امور منزل است. ساربوجایا چند بار به شوهرش متذکر می‌شود باید زودتر، خانه‌ی ویرانه‌شان را بازسازی بکنند و مرد که پولی برای تعمیر خانه ندارد، امروز و فردا می‌کند. عاقبت بارانی سیل‌آسا خانه را ویران می‌کند که مرگ دورگا را سبب می‌شود. پدر زمانی برمی‌گردد که خیلی دیر شده و همراه با باقی اعضای خانواده تصمیم به کوچ از آن روستای پر از بدبختی می‌گیرند.
بسیاری از منتقدان، پاتر پانچالی را یکی از ده فیلم برتر تاریخ سینما دانسته‌اند. موضوع کلی فیلم،گذر زمان و مرگ و احیای مجدد زندگی است. در فیلم و البته فیلم‌نامه‌ی رای، می‌توان شاهد زیباترین صحنه‌های تغزلی بود. او آشکارا تحت تاثیر نئورئالیسم سینمای ایتالیا بود. برای نمونه اشاره می‌شود به صحنه‌یی که آپو و دورگا برای دیدن عبور قطار، به کشت‌زارهای مجاور می‌روند و آپو خود را به سرعت کنار ریل می‌رساند، ولی دورگا دورتر از او زمین می‌خورَد و رد شدن قطار را نمی‌بیند که اشاره‌یی است به سرنوشت شوم دورگا و متوقف‌ماندن جریان زندگی‌اش.
فیلم‌نامه‌ی «پاتر پانچالی» از نسخه چاپ‌شده در ماهنامه معروف فرانسوی L’Avant Scene du Cinema که فقط به چاپ فیلمنامه اختصاص دارد و مدت ۳۶ سال است هر ماه فیلم‌نامه دقیق یکی از آثار مهم تاریخ سینمای جهان را منتشر می‌کند، ترجمه شده. فیلم‌نامه‌ی «پاتر پانچالی» دارای پنج بخش است که به ترتیب عبارتند از شناسنامه‌ی فیلم، فیلم‌نامه، سرود کوره‌راه، ساتیا جیت‌رای و تصاویر. بخش سوم اثر در واقع مروری کوتاه بر فیلم است و فصل بعدی، نگاهی به زنده‌گی کارگردان. در پایان نیز عکس‌هایی از صحنه‌های فیلم منتشر شده‌اند.