دوشنبه ۲ اردیبهشت ۱۳۹۷   شماره ۱۰۷۰

قنوات خفته شهر

فریدون قدیمی

دانشیار دانشگاه صنعتی اراک

«قنوات خفته» به آن دسته از قنواتی گفته می شود که بشر آنها را فراموش کرده و ممکن است طی پدیده هایی چون سیل، زلزله، رانش زمین، فعالیت های انسان ساز دوباره فعال و یا بیدار شوند. این دسته قنوات زیر مجموعه قنوات بایر می باشند. اما از نگاه مهندسی وقتی بر اثر پدیده هایی که اشاره گردید دوباره دایر گردد و اثر مخرب برای انسان داشته باشد قنوات خفته گویند که دوباره بیدار شده اند. جهت بررسی لازم می دانم ابتدا قنوات دایر را معرفی و سپس قنوات بایر و آنگاه قنوات خفته را بحث نماییم.
الف: قنوات دایر: این دسته از قنوات هم اکنون فعال اند و جهت تامین آب کشاورزی و بر حسب نیاز جهت شرب مورد استفاده قرار می گیرند. در حوزه شهری اراک قنوات مورد نظر به دو دسته قنوات دره ای (نظیر قنوات منطقه قره کهریز، قنوات محدوده شهری سنجان و کرهرود )و قنوات دشتی (کلیه قنوات سطح شهر اراک و دشت های مجاور ) تقسیم می شوند..
۱٫ قنوات دره ای: شاید بتوان گفت بیش از ۹۰ درصد قنواتی که امروزه دایر و فعال بوده از نوع دره ای هستند. اغلب این قنوات در دشت های سیلابی حاشیه رودخانه واقع شده اند. آب موجود در مادر چاه و تره کار آنها از آب رودخانه و زهکش دشت سیلابی تامین می شود. بنابراین اکثرا در مواقع سیلاب برخلاف قنوات خفته که آسیب می رسانند این قنوات آسیب پذیرند.تحقیقات و مطالعات میدانی اینجانب با مدیریت آب و خاک بر روی قنوات استان مرکزی که منجر به تهیه شناسنامه ده صفحه ای فنی، اقتصادی و اجتماعی قنوات گردید و در دو مقاله و در همایش قنات به چاپ رسید نشان داد سیل دو گروه آسیب سطحی و زیر سطحی بر قنوات وارد می نماید.
– آسیب های سطحی: شامل کور شدن مادر چاه و میله چاه ها توسط گل، ریزش دیواره ها، شکسته شدن کول ها و جابجا و شکسته شدن درپوش ها در میله ها و غیره.
– آسیب های زیر سطحی: شامل گل گرفتگی کوره های اصلی و فرهیخته، ریزش دیواره های تره کار و خشکه کار خصوصا زمانی که کول نداشته باشند، شکسته شدن کول ها، کورشدگی و قطع شدگی در کوره های اصلی و فرعی و غیره. لذا مرمت آنها بایستی با مطالعه و با برنامه ریزی انجام گیرد.
۲٫ قنوات دشتی: این دسته از قنوات در سطح دشت پای کوهی پراکنده اند.دشت های پای کوهی در محدوده شهری اراک به انواع مختلف از جمله دشت مخروط افکنه، دشت دامنه ای، دشت سیلابی، دشت فلاتی، اراضی پست، دشت رودخانه ای و دشت واریزه ای تقسیم می شوند که رفتار هریک از آنها از نظر خاک شناسی، مکانیک خاک (موضوع ریز پهنه بندی شهر اراک در رابطه با زلزله و سازه های شهری)متفاوت است که بایستی دقت شود و اهمیت آنها در فرصت مناسب توضیح داده خواهد شد. اما آنچه مهم است وجود قنواتی است که در دشت و اراضی دامنه ای و یا دشت رودخانه ای حاشیه شهری اراک وجود دارند ‌و دایر هستند و آب آنها جهت مصرف کشاورزی است. آسیب های ناشی از قنوات دایر دشتی مشابه قنوات دایر دره ای است که در بالا اشاره نمودیم.
ب: قنوات بایر: عمده این قنوات از نوع دشتی بوده و کمتر از نوع دره ای هستند.
۱٫ قنوات بایر دره ای: این دسته از قنوات به دلایل مختلفی از قبیل حفر چاه در محدوده آنها و یا خشکسالی های اخیر، سطح آب در مادر چاه و تره کار پایین افتاده و قنات خشک شده است. یا به دلیل تخریب های ناشی از سیل های متوالی مرمت آنها هزینه بردار بوده و یا با کوچ روستا رها شده اند و همچنین به دلایل دیگر قنوات غیر فعال و بایر شده اند. نمونه هایی از آنها در حوزه دره ای قره کهریز وجود دارد که معمولا برخی از آنها با احداث بندهای خاکی و عملیات آبخیزداری و مرمت احیا شده یا مجوز چاه بجای قنات اخذ شده است.
۲٫ قنوات دشتی بایر: قنوات اخیر به دو گروه قنوات بایر آشکار و قنوات بایر خفته و یا پنهان تقسیم می شوند.
– قنوات دشتی بایر آشکار: در این گروه بخوبی می توان اثر میله چاه ها را در سطح اراضی کشاورزی و در حاشیه شهر اراک ردیابی نمود و به دلایلی که در قنوات بایر دره ای اشاره شد قنوات اخیر متروک شده اند.
– قنوات دشتی بایر خفته: قنوات اخیر تماما با توسعه شهری اراک در زیر سطح شهرک اراک مدفون شده اند و میله چاه های آنها با توسعه شهری کور و در سطح زمین قابل ردیابی نمی باشند. چنانچه به عکس های هوایی قدیمی اراک و یا مقنی های اراک و افراد قدیمی اراک مراجعه نماییم شاید بتوان اثرات آنها را در سطح زمین ردیابی نمود که این مطالعه بسیار ارزشمند است.
قنوات بایر دشتی خفته و یا پنهان عمدتا بر روی مخروط آبرفتی شهر اراک قرار داشته که راس مخروط (در سطح به شکل مثلث است و یا راس مثلث) عمدتا به سمت دره قره کهریز( شهر کرهرود) و دره گردو بوده و قاعده آن به سمت تالاب میقان است. به همین طریق مادر چاه قنوات به سمت عمدتا دره کرهرود یا به سمت رودخانه قره کهریز می باشد و میله چاه ها به فرم پنجه انگشتی در سطح مخروط شهر اراک پراکنده اند
بدیهی است این قنوات توسط رودخانه قره کهریز تغذیه می شوند. در سال های اخیر به دلیل خشکسالی، نبود آب در رودخانه قره کهریز، حفر چاه در سطح شهر، از بین رفتن باغات محدوده شهر و غیره قنوات مورد نظر رها و متروک و با توسعه شهر پنهان و فراموش شدند. لازم به توضیح است کلیه کوره های قنوات اخیر در ترازهای ارتفاعی متفاوت قرار داشته و چند و یا چندین طبقه اند. غافل از اینکه میله چاه ها توسط ساخت و ساز کور و بسته شده اما کوره های آنها در زیر سطح شهر اراک هنوز وجود دارند.
از مسیر کوره ها، میله ها، تعداد آنها، تراز ارتفاعی و طبقات آنها، ریزش آنها، وجود و یا عدم وجود آب، گل گرفتگی و قطع شدگی و بسیاری از ویژگی های کمی و کیفی آنها هیچ گونه اطلاعاتی وجود ندارد و یا شناسنامه ای از قنوات خفته شهر اراک موجود نیست. اما زمانی وجود آنها را حس می کنیم که یا سازه های انسان ساز و یا طبیعت ( از قبیل سیل، زلزله ) آنها را در سطح زمین نمایش دهند. پی سازه هایی چون برج ها، پل ها، سازه های چندین طبقه مسکونی و تجاری، زیرگذرها ممکن است به میله ها و کوره های قنوات خفته برخورد و آنها را تخریب و یا کور نمایند. بنابر این در صورت وجود آب در کانال آنها، آب پس زده و با جریان یافتن در سطح زمین، منطقه وسیعی را تحت پوشش و‌تخریب قرار می دهد.
مشابه پخش شدگی آب را در میدان شریعتی می توان نام برد.به دلیل عدم آگاهی از وجود قنات، کوره قناتی در زیر پل شریعتی در سال قبل توسط پیمانکار مربوطه مسدود گردید و آب قنات تا چند هفته در محدوده شریعتی خسارت هایی را به برخی واحد های تجاری وارد آورد. این خطر ادامه دار بوده و باید منتظر باشیم کجای اراک دوباره این اتفاق می افتد.
اما پدیده های طبیعی نظیر زلزله و خصوصا سیل می تواند قنوات مورد نظر را از حالت خفته بیدار و فعال نماید. قنوات خفته ممکن است به دلایل مختلف کور شده، دیواره میله و کوره آنها ریزش نموده و یا کوره گل گرفته شده باشد و یا انسان با توجه به توسعه شهری آنها را در جایی پر و در جایی پر نکرده باشد. لذا کافی است آب سیلاب شهری و رودخانه ای وارد کوره ها گردد و انتقال آب در کوره ها فراهم نگردد بدیهی است باید منتظر عواقبی چون پس زدگی آب، نشست زمین، فروچاله، شکاف برداشتن خاک و آسفالت در سطح شهر، آبگرفتگی منازل مسکونی و تجاری، ریزش ساختمان ها و غیره باشیم