دوشنبه ۹ اردی بهشت ۱۳۹۸  شماره ۱۰۷۴

به بهانه برگزاری سی و دومین نمایشگاه کتاب تهران

فارنهایت ۴۵۱

سهراب جان بزرگی

سی و دومین نمایشگاه کتاب تهران که در مصلی امام این شهر در حال برگزاریست، به نظر می رسد باز هم مانند دیگر ویترین های فرهنگی، کارکردی جز توجیه فجایع نازل شده بر سر فرهنگ کشور ندارد. مثل جشنواره های فیلم و موسیقی فجر که هر سال که با بوق و کرنای بیشتری برگزار می شوند، حال موسیقی و سینما نیز بد و بدتر می شود. اوضاع و احوال کتاب نیز هر روز به زوال نزدیک تر می شود. آمار بالای ناشران، در کنار تیراژ پایین و کتاب خوان هایی که دیگر جیب شان آنقدر خالی شده، وضعیت کتاب را به یک بحران تبدیل کرده است. از سوی دیگر هنوز هم قدم زدن در خیابان انقلاب لیستی از کتاب های بسیاری را در مقابل چشمان تان قرار می دهد که انتشار شان ممنوع بوده و یا بعد از چند مرحله چاپ آنها ممنوع شده. یا در سایت های اینترنتی یکی از ترند های محبوب دانلود کتاب های ممنوعه است. این ممنوعیت ها در کنار ممیزی ها توسط افراد و نهاد های مرتبط و حتی غیر مرتبط با کتاب، باعث شده خیلی از نویسندگانی که سرشان به تن شان می ارزد یا از خیر چاپ آثارشان بگذرند و یا آنها را در دیگر کشورها به چاپ برسانند. یکی دیگر از آفت هایی که کتاب درگیرش است، فروش تیراژ بالای کتاب های سفارشی است. به عنوان مثال در بعضی موارد همه ادارات دولتی در بخشنامه هایی موظف به تهیه فلان کتاب برای کارمندانشان می شوند. همین امر آمار دقیق و درست کتاب های محبوب و پرفروش را دچار مشکل کرده است. قیمت بالای کاغذ و هزینه های چاپ که در نهایت منجر به قیمت های بسیار بالا برای کتاب می شود هم باعث شده تا کتاب جای خود را به سیب زمینی و پیاز و نیازهای حداقلی برای بقای خانواده ها بدهد.
مسئولیت آمار پایین کتاب خوان ها در ایران را می توان مستقیما به عهده سیستم تربیتی گذاشت. هرچند عده ای معتقدند هزینه های بالا و ممیزی های فراوان علاقه مردم به کتاب را کـاهش داده است، اما پر رنگ شدن نقش شبکه های اجتماعی و گذراندن وقت افراد در این فضاها باعث شده کتاب جایگاهش را در میان مردم از دست بدهد. این اتفاق اگرچه مختص به ایران نیست و با تغییر ذائقه انسان ها نسبت به مطبوعات مشکلاتی را برای کتاب و نشریات چاپی به وجود آورده. اما جای خالی تربیت درست در خانواده و به خصوص در سیستم آموزشی باعث شده تا کودکان و نوجوانان دید چندانی نسبت به کتاب نداشته باشند و در مواجه با تقابل کتاب و متن های کوتاه منتشر شده در شبکه های اجتماعی دچار سر درگمی شوند. این اتفاق عادات یک جامعه را به مرور زمان تغییر داده و دیگر رمان های چند جلدی محبوب مانند جنگ و صلح تنها در گوشه کتاب فروشی ها خاک می خورند. رمان های کوتاه تر نیز جای خود را به داستان کوتاه داده اند و دوران وبلاگ و متن های کوتاه تر، حالا با پاراگراف های بی مایه در زیر عکس های اینستاگرام یا متن های درهم در تلگرام جایشان را عوض کرده اند. این تغییر ذائقه باعث شده تا نسل های جوان یا به کتاب فروشی ها نروند و یا به دنبال کتاب های زرد و عاشقانه های لوس و به اصطلاح پاپ باشند. فروشگاه های کتاب هم نسبت به چند سال گذشته برای حفظ بقایشان ناچار به فروش لوازم تحریر و هدیه های ولنتاین و چیزهای بی ارزش این چنینی روی آورده اند. این اتفاق ها در سیستم تربیتی و آموزشی و یا بخش هایی مانند ادارات ارشاد و صدا و سیما دل هیچکس را حتی به درد هم نمی آورد. این بی تفاوتی ها و توجه محض به کارهای تبلیغاتی و شوآف هایی مانند نمایشگاه های کوچک و بزرگ سفارشی در شهرستان ها با کتاب های جیبی زرد روانشناسی و در مقیاس بزرگ تر مانند نمایشگاه کتاب تهران، این گمان را به وجود می آورد که برنامه هایی از پیش تعیین شده برای کاهش آمار کتاب خوان ها وجود دارد.
اما برگزاری هر ساله نمایشگاه کتاب تهران که بیشتر شبیه پوششی تصنعی برای فراموشی بیماری وخیم فرهنگ کتاب خوانی در ایران است، دیگر چندان جایگاهی در میان علاقه مندان به کتاب ندارد. محیطی تفریحی برای گذراندن یک روز و دور زدن در سالن های مصلی تهران، خوردن آبمیوه و بستنی و در نهایت هم نگاهی به آمار پایین کتاب های جدید الچاپ که سال به سال هم از کیفیت و هم کمیت شان کاسته می شود. نگاهی مقایسه ای به نمایشگاه کتاب تهران با سایر نمایشگاه های کتاب معتبر در دنیا، تفاوت های فاحشی را نشان می دهد.
مطابق آمار رسمی تیراژ کتاب در ایران از بیش از یک دهه پیش مدام رو به کاهش بوده است و بسیاری از کتاب‌فروشی‌ها برای ادامه حیات به فروش کالاهایی دیگر روی آورده‌اند و چشم به حمایت‌های مستقیم و غیرمستقیم دولتی دارند. از این منظر آنچه «نمایشگاه» خوانده می‌شود، به طور معمول «فروشگاه» و امکانی برای عرضه مستقیم کتاب به مخاطبان و حذف هزینه بنگاه‌های پخش و پست است. هزینه پخش کتاب می‌تواند به بیش از ۵۰ در صد قیمت پشت جلد برسد. ناشران در فروش مستقیم کتاب بخشی از این هزینه را به خریدار تخفیف می‌دهند و بخشی از آن را سود می‌برند. به این ترتیب نمایشگاه کتاب در ایران بازار مکاره‌ای است که با حذف بخش‌هایی از چرخه صنعت نشر و در موارد زیادی با استفاده از رانت‌های دولتی به حیات خود ادامه می‌دهد.
به گزارش آمار رسمی در دوره های نمایشگاه کتاب تهران چیزی در حدود ۳۰۰ هزار دانشجو برای دریافت بن‌کارت کتاب ثبت‌نام می کنند. همچنین ده‌ها هزار بن‌کارت دیگر برای اهل قلم، طلاب، استادان دانشگاه و حوزه‌های علمیه در نظر گرفته شده تا با استفاده از یارانه دولتی در نمایشگاه کتاب بخرند. بر همین اساس تعداد مراجعه‌کنندگان به نمایشگاه کتاب تهران هیچ شباهتی به شمار بازدیدکنندگان از مهمترین نمایشگاه‌های کتاب در جهان ندارد و این تعداد را به طور میانگین به نیم میلیون نفر در روز برساند. ارائه تخفیف و بن‌کارت کتاب باعث شده که برای بسیاری از شهروندان خرید سالانه کتاب، به ده روز برپایی نمایشگاه محدود شود.
به عنوان مثال آمار مربوط به نمایشگاه کتاب فرانکفورت به عنوان قدیمی ترین نمایشگاه کتاب جهان جالب توجه است. این نمایشگاه با ۵ قرن سابقه قدیمی‌ترین و از معتبرترین نمایشگاه‌های جهان محسوب می‌شود. تعداد کل بازدیدکنندگان از نمایشگاه سال ۲۰۱۵ فرانکفورت طی پنج روز ۲۷۵ هزار و ۷۹۱ نفر بوده است. به بیان دیگر تعداد کسانی که اکتبر سال ۲۰۱۵ از نمایشگاه کتاب فرانکفورت بازدید کردند از شمار افرادی که در ایران بن‌کارت خرید کتاب گرفته‌اند کمتر بوده است.
دلیل ساده‌ی این تفاوت این است که نمایشگاه کتاب فرانکفورت فرصتی برای معرفی تازه‌ترین کتاب‌های منتشر شده در جهان و رد و بدل کردن امتیاز (کپی‌رایت) کتاب برای ترجمه است. سه روز نخست نمایشگاه فرانکفورت مخصوص بازدید اهل فن است که شامل ناشران، مولفان، مترجمان، روزنامه‌نگاران، کتاب‌داران و کسانی می‌شود که به نوعی با کتاب و نشر سر و کار دارند. بیش از نیمی از بازدیدکنندگان نمایشگاه کتاب فرانکفورت در سال ۲۰۱۵ افراد حرفه‌ای، از جمله حدود ده هزار روزنامه‌نگار بوده‌اند و نمایندگان بیش از ۱۰۰ کشور جهان در این رویداد فرهنگی به ارائه محصولات خود پرداخته‌اند.
این مقایسه نشان می دهد که نام نمایشگاه به هیچ عنوان برازنده رویداد و یا دورهمی تفریحی هر ساله عده ای در تهران نیست، چرا که نه مخاطبان و نه ناشران را نمی توان در برخورد با مقوله کتاب حرفه ای ارزیابی کرد. اما به دلیل آمار بسیار پایین فستیوال ها و مناسبت های تفریحی برای مردم، برقراری هر ساله این نمایشگاه به شدت توصیه می شود، چرا که حداقل چند روزی برای دور زدن های تفریحی و خوردن فست فود و آش و … در کنار بازدید و خرید کتاب های تزئینی با تخفیف برای مردم وجود دارد.