پنجشنبه ۸ خرداد ۱۳۹۹  شماره ۱۲۷۰

زیرساخت های بافت قدیم اراک

اسماعیل شیعه

همانگونه که در بخش های گذشته به آن اشاره شد، اگر چه شهر اراک و در عصر قاجار در سال ۱۳۳۱ هجری قمری افتتاح گردید، ولی تکامل کالبدی آن تاچندین دهه به طول انجامید و می توان به این نتیجه رسید که تا سال های قبل از ۱۳۰۰ هجری خورشیدی شهر دارای شکوفایی اقتصادی شده و بر میزان جمعیت خود افزوده است. بدیهی است که برای بافت قدیم و گذران روزمره زندگی آن به ایجاد تاسیسات زیر بنایی نیز نیاز بوده است.فناوری زمان در ارتباط با تاسیسات زیر ساختی شهر در فاصله تاسیس تا قبل از ۱۳۰۰ در بافت قدیم اراک به تامین منابع آب و طرح شبکه فاضلاب مربوط می شود تا از این طریق بتواند، نیازمند های اساسی شهر را تامین نماید.
-۱ قنات ها
هنگامی که شهر جدید بر باقیمانده های روستای تخریب شده «دستگرد معقلی» ایجاد شد قناتی در آن اراضی جریان داشت که تا به امروز هم به نام « قنات ده» شهرت دارد بدیهی است که این قنات تکافوی جمعیت شهر جدید را نکرده و از سویی نیز بیشتر باید برای اراضی زراعی و باغات مورد استفاده قرار می گرفت. بنابراین به مرور زمان و بر حسب موقعیت و نقش هر قنات نسبت به حفر آنها پرداخته شده که این روال حتی تا دهه ۱۳۳۰خورشیدی و قبل از ایجاد شبکه لوله کشی آب ادامه داشته است. با توجه به شیب مساعد زمین در دشت اراک که به صورت جنوبی شمالی است ، ایجاد چند رشته قنات زمینه مساعدی را ایجاد کرده بود . زیرا شهر جدید در پایین دست این اراضی قرارگرفته و در اصطلاح آب بر آن و اراضی اطراف آن استیلا داشت با توجه به این شرایط قنات هایی که درطول حدود ۱۵۰ سال تا دهه ۱۳۳۰ خورشیدی بر شهر جاری شد، هم مصرف بافت قدیم شهر را تامین می کرد و هم به بافت ها و محله های ایجاد شده در اطراف بافت قدیم و باغات و اراضی زراعی اطراف آنها می رسید که به شرح آنها پرداخته می شود:
-۱ قنات شهر که موقوفه سپهدار است و از حدود کرهرود آغاز می شود و در امتداد خود به نزدیکی ورودی بازار به مقابل مسجد فعلی مستقر در جانب شرقی ورودی جنوبی بازار به نام مسجد قدس می رسد سپس سه انشعاب پیدا می کند یکی به محله حصار و دیگری به محله قلعه وسومی به ارک حکومتی می رود. هر سه قنات به صورت سر پوشیده در بافت قدیم جریان می یابد. به ویژه رشته قناتی که به ارک حکومتی می رفته به صورت سرپوشیده به ارک می رسیده است.
-۲ قنات های سه گانه آزاد مرد آباد و کاریان که در جنوب شهر استقرار داشته و از موقوفات حاج آقا محسن- روحانی شهر و مالک روستاهای مسیر این قنات ها در عهد قاجار- محسوب می شود.
-۳ قنات میرسید احمد وزیر- قنات وزیری – در امتداد خیابان دکتر بهشتی – عباس آباد به جانب شمال جریان دارد و قطعات زمین اطراف خود را نیز از خود بهره مندمی سازد.
-۴ قنات مستوفی که در حدود سال ۱۳۰۰خورشیدی احداث شده و از کرهرود تا اراضی غربی شهر ادامه می یابد. از کناره کوه مستوفی و خانه مستوفی می گذرد واین قنات باغات حصار را آبیاری می کرد. بدان دلیل از فعل گذشته یا ماضی برای نقش آب قنات استفاده می شود که متاسفانه گسترش های کالبدی، جایی برای حضور باغات در شرق و غرب شهر را باقی نگذاشته است. اگر چه بعضی از قنات ها هنوز هم جاری است، ولی به دنبال اراضی باغاتی می گردند که قبلا به آبیاری آن ها می پرداختند.
-۵ قنات خان حاکم یا دوام الدوله در غرب شهر که برای آبیاری باغات غربی- حصار و اراضی اطراف رودخانه نیز استفاده می شد. از مسیر کوچه پورمحسن و عباس آباد و خیابان خیام و باغ فردوس می گذرد و به موازات رود خانه استقرار یافته است.
-۶ قنات ناصری که از باغات قلعه نو- جنوب غربی محله گردو- می گذرد، شروع شده و بعد از ادامه مسیر ازعباس آباد- دکتر بهشتی و خیابان ملک به طرف شمال ادامه یافته و به روستای قنات در شمال شهر می رسد.
-۷ قنات خاکباز که از کرهرود شروع شده و به طرف شمال ادامه یافته و سپس به باغات قلعه در حوزه شرقی شهر می رسیده است.
-۸ قنات شرکت که در سال ۱۳۳۰ خورشیدی احداث شده و ضمن تامین آب مصرفی روستاهای سنجان و فیجان و کرهرود و باغات و مزارع سردشت، سپس باغ های حصار را آبیاری می کرده است.
آن قیبل از قنات هایی که از جنوب بافت قدیم و براساس شیب زمین به طرف شمال استقرار می یافت، امکان دسترسی خانه ها، مساجد، حمام ها، آب انبارهای و بسیاری از تاسیسات تجاری در محله های حصار و قلعه و بازار و تاسیسات اداری وقت را فراهم می آورد.
در ارتباط با محله های های مسکونی، آب قنات در بافت قدیم در تمام مسیرها و کوچه های شمالی – جنوبی جریان یافته و در هر چهار راه تا اندازه ای به طرفین شرقی و غربی مسیر گسترده می شده است. تمام واحدها و تاسیسات مسکونی و غیرمسکونی مستقر در مسیر قنات ها از داخل واحد های خود از آب قنات سر پوشیده استفاده می کردند از حیاط واحدها با چند پله به سطح عبور آب دست یافته می شد.
اماکنی مانند ارک حکومتی و منزل حاج آقا محسن و حمام ها و آب انبار ها نیز درمسیر عبور قنوات قرار گرفته بود با توجه به اینکه یکی از قنات ها در مسیر خیابان دکتر بهشتی- عباس آباد -گذر می کرد، در مراحل گسترش های بعدی شهر، اماکن مسیر این قنات مانند مساجد، حمام ها و واحد های مسکونی به صورت سرپوشیده از آب قنات برخودار بودند.
نویسنده، سیلاب سال ۱۳۴۶ اراک را که باعث طغیان رودخانه و قنوات شد، به خاطر می آورد.آب قنات هایی در مسیر خیابان عباس آباد به داخل واحدهای مسکونی راه یافته بود. حمام چهار فصل، مسجد کربلایی ابوالحسن، مسجد حاج آقا صابر و مانند آنها نیز از آب قنات بهره مند بودند مسیر قنات ها در چند نقطه به صورت عمومی نیز ظاهر می شد که به آنها «مظهرقنات»نیز گفته می شود. در باغ ملی مقابل داروخانه پاستور، در مقابل قنادی فرد در خیابان امیرکبیر، مقابل مسجد قدس که قبلا در مقابل آن در خیابان امام خمینی بستنی فروشی افراز قرار داشت، ورودی خیابان سپهدار – پاسداران و مقابل بانک تجارت امروز – ورودی جنوبی خیابان محسنی – از جمله مظهر های برداشت آب قنات بود. حمام ها و آب انبارها،سراها و کاروان سراهای بازار نیز در جوانب غربی یا شرقی آن با انشعاباتی از آب قنات استفاده می کردند.
در مسیر قنات های دیگر هم، واحدهای مختلف مسکونی و غیر مسکونی از امکان استفاده از آب قنات برخور دار بودندو آب قنات از واحد خصوصی آنها نیز گذر می کرد.