آرامش کاذب/نگاهی به مصرف خود سرانه دارو در ایران

یکشنبه ۲۲ مهر ۱۳۹۷   شماره ۹۵۲

***

وقایع استان

مهدیه مهدوی

***

سلامتی گرانبهاترین هدیه ای است که خداوند متعال به بشر ارزانی کرده است و همگی می دانیم که انسان سالم، از عوامل موثر در توسعه پایدار هر جامعه است و البته نقش دارو در این میان بسیار اساسی، موثر و تعیین کننده است.
مصرف دارو به عنوان آخرین و حساس ترین مرحله در چرخه سلامت و بهداشت از مهمترین ارکان درمان بیماری ها است اما مصرف بی رویه و خودسرانه دارو یا خوددرمانی با توجه به گسترش ابعاد آن از مشکلات مهم بهداشتی درمانی به خصوص در کشورهای در حال توسعه محسوب می شود.
اگرچه مصرف بجا و درست یک دارو، سلامت را به فرد باز می گرداند، اما مصرف نادرست و زیاد از حد همان دارو می تواند پیامدهای ناگواری در پی داشته باشد؛ این پیامدها می توانند از نارضایتی بیمار، طولانی شدن زمان بیماری و شدت آن شروع شده و به عوارض جانبی خطرناک و بستری شدن در بیمارستان و در نهایت افزایش هزینه های درمانی و حتی مرگ بیمار ختم شود.
خوددرمانی به فرآیندی گفته می‌شود که فرد بدون توصیه پزشک و بی‌آن که اطلاعات اولیه از بیماری‌اش داشته باشد اقدام به مصرف انواع داروها ‌کند در حالی‌ که خود مراقبتی نوعی مهارت زندگی و شناسایی و پیشگیری از بروز عواملی است که سلامت را به خطر می‌اندازند. متاسفانه هنوز بسیاری از خانواده‌ها ترجیح می‌دهند دکتر خودشان باشند و هزینه‌ای بابت سلامتی پرداخت نکنند. حتی گاهی این موضوع به تجویز دارو به دیگران هم منتهی می‌شود در حالی که پیشگیری و توصیه برای انجام چکاپ‌های دوره‌ای و منظم معمولا بحث مورد علاقه افراد در دورهمی‌های خانوادگی و دوستانه نیست.
 آمار چه می گوید؟
خانواده ها به طور روزانه مصرف کننده دارو هستند به طوری که براساس گزارش های منتشر شده، هر ایرانی سالانه نزدیک به ۳۴۰عدد دارو مصرف می کند که این عدد بیش از استانداردهای جهانی است جالب تر اینکه ایرانی ها ۱۰ تا ۵۱ درصد مجموع داروهای کشور را بدون مشورت با پزشک و خودسرانه مصرف می کنند! (این در حالی است که میزان مصرف خودسرانه دارو در دیگر کشورهای جهان تنها ۲ تا ۳ درصد است) مسکن ها، قطره های چشمی و آنتی بیوتیک ها به ترتیب بیشترین میزان مصرف خودسرانه را به خود اختصاص می دهند.
بد نیست بدانید آنتی بیوتیک ها به علت نوع تاثیر دارویی، بدترین داروهایی هستند که به این شیوه مصرف می شوند چرا که در صورت عدم نیاز بدن این داروها مانند سم عمل می کنند و میکروب بدن را نسبت به داروها مقاوم می کنند و در صورت ایجاد عفونت در درمان بیماری موثر نخواهند بود.
کشور ما به لحاظ مصرف دارو جزء ۲۰ کشور نخست دنیاست و نرخ مصرف خودسرانه دارو در ایران نسبت به متوسط جهانی تقریباً ۳ برابر است که این موضوع برنامه ریزی صحیح برای حل این مشکل و در وهله اول اقدام فرهنگی برای تغییر در باورهای مردم در ارتباط با خطرات جبران ناپذیر خود درمانی و مصرف بی رویه دارو را می طلبد چه، بسیارند افرادی که به دلیل ناآگاهی حتی داروهای تقلبی و تاریخ گذشته را مصرف می کنند.
وقتی دارویی به طور خودسرانه مصرف شود، مواد شیمیایی موجود در آن به جایی از بدن که حساس است وارد شده و باعث عارضه و بیماری درازمدت در فرد می شود، براساس گزارشهای مرکز ثبت و بررسی عوارض جانبی دارویی وزارت بهداشت و درمان طی چند سال اخیر حدود ۱۰ هزار عارضه دارویی در مرکز ADR ایران به ثبت رسیده که از این میزان داروهای تزریقی به تنهایی ۳۰درصد عوارض دارویی را شامل می شوند (مصرف خودسرانه داروهای تزریقی در کشور ما در سال ۴ برابر میانگین جهانی است).
در بسیاری از کشورها در مورد فروش دارو، قوانینی وجــود دارد. ساده ترین قانون فروش داروها و تقسیم بندی آنها دو دسته است؛ یکی داروهایی که فقط پزشک می تواند آنها را تجویز کند و با نسخه پزشک به فروش می رسند و دیگری داروهایی است که بدون نسخه پـزشک می توان آنها را تهیه کرد (مانند آسپرین و استامینوفن و…) بعضی از داروهایی که بدون نسخه می توان آنها را تهیه کرد بی خطرند و در تسکین برخی بیماری های جزیی سودمند؛ ولی نباید از نظر دور داشت که یکی از بزرگترین خطرات خوددرمانی این است که با درمان علامتی ممکن است احساس اطمینان و آرامش کاذب به بیمار دست بدهد اما هیچکدام از این داروها، بیماری را درمان نمی کنند بلکه فقط علایم بیماری را به طور موقت و بدون درمان ریشه ای از بین می برند.
البته داروهای بدون نسخه اگر به مقدار درست و به مدت زمان لازم و تعیین شده مصرف شوند تقریباً بی خطرند و مصرف نادرست و به مدت طولانی آنها باعث بروز عوارض مورد اشاره می شود (اگـر داروی بی نسخه ای خوردید و پس از چند روز بهتر نشدید و علایم بیماری ادامه یافت یا بدتر شدید حتماً به پزشک مراجعه کنید)
در ایران درصد بالایی از بیماران در مواقع ضروری به پزشک مراجعه نمی کنند، حتی برخی پژوهش ها حاکی از آن است که ایرانی ها تنها در هنگام بروز بیماری های عفونی، شکستگی ها و سرطان ها به سرعت به پزشک مراجعه می کنند و در مواردی مثل سرما خوردگی، سردرد و… سهل انگاری یا خوددرمانی می کنند.
به دلیل اهمیت و تاثیری که استفاده غیرمنطقی و غیراصولی از این کالا (دارو) هم در اقتصاد خانوار و هم در روند درمان می تواند داشته باشد، صرف نظر از سایر عواملی که در تهیه دارو یا عدم وجود آن نقش و تاثیر دارند، باید به نقش مردم به عنوان اصلی ترین عامل فرهنگ مصرف دارو همچنین نقش گروه پزشکی به عنوان تاثیرگذارترین رکن فرهنگ تجویز دارو توجه جدی شود.
 ایران بالاترین رتبه مصرف دارو در جهان
با توجه به اینکه ایران بالاترین رتبه مصرف سرانه دارو در جهان را دارد علاوه بر میزان تجویز بالای دارو بوسیله پزشکان کشور ما که طبق آمار سازمان بهداشت جهانی ۳ برابر استانداردهای جهانی است (در حال حاضر متوسط تعداد اقلام دارویی در هر نسخه در بیشتر نقاط کشور بین۳ تا ۴ قلم در هر نسخه و در برخی نقاط بین ۷ تا ۸ قلم دارو است در حالی که میانگین نرم جهانی بین ا تا۲ قلم در هر نسخه است)، فرهنگ مصرف فعلی دارو به شکلی است که پس از تجویز دارو هیچگونه پیگیری درباره اثرات و عواقب مصرف دارو صورت نمی پذیرد، در صورتی که خوددرمانی و مصرف خودسرانه دارو زمانی کاهش پیدا می کند که رابطه بین بیمار و پزشک دلسوزانه شود، همچنین نظارت بیشتر بر خدمات پزشکی، عملکرد حرفه ای پزشکان و در دسترس بودن آنها صورت پذیرد و بوسیله اطلاع رسانی از طریق رسانه ها در جهت فرهنگ سازی و اشاعه فرهنگ صحیح استفاده از دارو در بین مردم تلاش شود.
 اقدامات فرهنگی در مصرف دارو انجام شود
برای ارتقای فرهنگ استفاده از دارو در کشور می‌توان پرداخت‌ها را به سمت سازمان‌های بیمه‌گر هدایت کرد. برای مثال در این اقدام فردی که به دارو نیاز دارد، باید از تسهیلات تامین دارو برخوردار باشد، در غیر این صورت برای استفاده خودسرانه از دارو باید هزینه گران‌تری را برای تامین آن پرداخت کند. هرگونه اقدامات فرهنگی در این زمینه باید به شکل چند وجهی انجام شود. برای مثال تاکنون نحوه تجویز پزشکان تا حدودی تنظیم شده است. درضمن با اعمال نظارت‌ها در زمینه تجویز منطقی داروها می‌توان آن را ساماندهی کرد. در زمینه آموزش‌های عمومی نیز می‌توان با استفاده از امکانات وزارت بهداشت و درمان از طریق آموزش‌های چهره به چهره از خانه بهداشت گرفته تا مراکز بهداشتی و مراکز جامع سلامت این مقوله را مورد فرهنگسازی قرار داد.
از سوی دیگر می‌توان با استفاده از ظرفیت وسایل ارتباط جمعی به ویژه رسانه ملی و شبکه‌های اجتماعی و پیش‌بینی سناریوهایی در زمینه بروز مشکلات در استفاده غیر اصولی و غیر مجاز از دارو در کاهش مصرف نقش موثر ایفا کرد. همگان باید بدانند که مصرف بیش از حد مجاز هر یک از داروها با صدمات غیرقابل جبران به بدن همراه است. برای مثال مصرف استامینوفن در حد قابل توجهی نارسایی‌های کبدی و کلیوی به دنبال دارد. باید آموزش‌های عمومی در سطح قابل توجهی با هدایت وزارت بهداشت و درمان و رسانه‌ها انجام شود. از طریق اقدامات فرهنگی می‌توان از ضررهای اقتصادی اولیه در حوزه دارو و بروز هزینه‌های سنگین و غیرضروری جلوگیری کرد. این در حالی است که باید آگاهی صحیح نسبت به عوارض داروها به ویژه عوارض مصرف خودسرانه آن وجود داشته باشد. برای مثال مصرف هر دارویی به نام مسکن دلیلی برای درمان هر درد نیست. فرهنگسازی باید صورت گیرد تا هر شخصی در حوزه‌هایی که تخصص دارد، توصیه کند و نظر بدهد.
در نتیجه می توان در مصرف خود ســـرانه دارو و شـــرایط فعلی بی اعتمادی به کیفیت دارو، دسترسی نداشتن مردم به دارو، عدم دسترسی به پزشک در برخی موارد، گرانی درمان (ویزیت پزشک)، اهمیت ندادن بیمار به تجویز نسخه پزشکی و مهمتر از همه نداشتن اطلاعات کافی را، می توان از مهمترین علل مصرف خودسرانه دارو ذکر کرد. بیمار در بسیاری از موارد به پزشک اجازه می دهد داروهای زیادی و حتی داروهایی که قبلاً استفاده می کرده در نسخه بنویسد و در واقع با این عمل، بیمار خود به تشخیص و دارو درمانی می پردازد! پس پزشکان به مراتب نقش حساس تری در ایجاد و اشاعه مصرف غیرمنطقی دارو و همچنین جهت گیری و هدایت فرهنگ دارو درمانی مردم به سوی روش های صحیح تجویز، تهیه و مصرف دارو دارند.