مطبوعات استان از «نامه عراق (اراک)» تا «راه دانش»/صدای استانِ گمنام

سه شنبه ۵ دی ۱۳۹۶   شماره ۷۵۱

***

دکتر حسین مفتخری

عضو هیات علمی گروه تاریخ دانشگاه تربیت معلم:

***

اردی بهشت سه سال پیش بود که مدیرکل وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی استان خبر از راه اندازی مجدد فصلنامه پـــژوهشی فــرهنگی «راه دانش» داد و گفت: «نشریه راه دانش از ابتدا بعنوان و با انگیزه فراهم آوردن زمینه های لازم برای پژوهش در حوزه فرهنگ و هنـر و ارائه یافته های محققان در این عرصه به جامعه فرهنگی و هنری استان اعلام موجودیت کرد که متاسفانه در سال های اخیر کم کم به وادی فراموشی سپرده شد.» البته تاکنون خبری از انتشار مجدد این نشریه نیست ولی از قرائن چنین بنظر می آید که احتمالا «راه دانش» تا پایان سال در قالب پژوهشی در حوزه های فرهنگی و آموزشی دوباره منتشر خواهد شد. به همین بهانه نگاهی می اندازیم به شش مجلد نخست این نشریه و مطالبی که در ان ها منتشر شد. منطقه ای که امروز استان مرکزی نامیده می شود و شهرهای اصلی آن اراک، ساوه، خمین، محلات، تفرش، آشتیان، دلیجان، سنجان، سربند و… می باشند، بخش اصلی قلمرویی است که قبل از اسلام ایالت «ماد» خوانده می شد و به روزگار اسلامی ابتدا «جبال» و سپس «عراق عجم» نام گرفت، این منطقه به لحاظ موقعیت خاص جغرافیایی اش که حد واسط و حلقه ارتباط مناطق مختلف ایران (شمال به جنوب و غرب به شرق) بوده، در کانون وقایع و حوادثی قرار داشته که بر مرز و بوم ایران رفته است. معهذا به دلایل مختلف هویت فرهنگی و تاریخی این استان مورد توجه جدی محققان و پژوهشگران واقع نشده و قابلیت های فرهنگی و اجتماعی آن بر اهل نظر عرضه نگشته است. بدون شک در عصر جدید یکی ابزارهای موثر در شناسایی سیمای فرهنگ و تمدن هر منطقه ای رسانه های محلی و از جمله آنها نشریات تخصصی است که با نگرش ژرفانگر به مسائل و موضوعات آن منطقه می توانند زمینه لازم برای رشد فکری و فرهنگی آنجا را فراهم آورند. بررسی تاریخ مطبوعات استان مرکزی نشان می دهد این استان درخصوص پیدایش و انتشار جراید محلی در ایران جزو پیشگامان بوده است کـه سـابقه آن به اوان مشــروطیت بـاز می گردد.

به استناد منابع مربوط به مطبوعات ایران، نخستین روزنامه منتشره در اراک «اتفاق» نام داشت که در سال ۱۳۲۶ قمری (۱۲۸۶ شمسی) با هدف انعکاس آرا و عقاید انجمن دموکرات عراق آن روز (اراک) منتشر می گردید و احتمالا تا قبل از ظهور دومین نشریه در اراک که اتفاقا آن هم در ادامه نشریه اتفاق، ارگان انجمن دموکرات بود ادامه داشته است. پس از آن نیز روزنامه هایی چون «رنجبر» (از ۱۲۸۹ تا ۱۲۹۲ شمسی)، «مفتش ایران»، «نامه عراق (اراک) و … در این منطقه منتشر شده که در میان آنها «نامه عراق (اراک)» از دیرپاترین جراید منتشره در این استان محسوب می شود. این روزنامه به مدت ۴۲ سال از ۱۳۱۲ ش تا بهمن ماه ۱۳۵۳ ش منتشر گشت. در سال های منتهی به انقلاب اسلامی تقریبا هیچ نشریه منظمی در این سامان منتشر نمی شد. بعد از پیــروزی انقلاب اسلامی ظهــور هفته نامه هایی چون «سروش»، «لاله سرخ»، «نوید استان مرکزی»، «شهاب استان مرکزی»، «فصلنامه آشتیان» «فصلنامه صحیفه مبین» و بالاخره «فصلنامه راه دانش» تا حدودی نقیصه فوق الذکر را برطرف کردند اما ظرفیت های فرهنگی بالفعل و بالقوه استان حرکتی بیش از این را می طلبد.
«راه دانش» فصلنامه تحقیقات فرهنگی- هنری استان مرکزی قرار بوده در سال چهار شماره انتشار داشته باشد اما عملا به سالنامه (دو شماره در یک مجلد) تبدیل شده است. هرچند این نشریه می توانست عنوان دیگری بر خود نهد که خاستگاهی محلی داشته و بیانگر هویت فرهنگی این دیار باشد (همانگونه که فرضا نامه عراق(اراک)چنین بود) اما با وجود این در دوره کوتاه انتشار خود به عنوان یکی از بهترین نشریات تحقیقی استانی در سطح کشور جای خود را بازکرده است و برخلاف معمول این گونه نشریات به سطحی نگری دچار نگشته و اغلب مقالات آن توسط متخصصین فرهنگ و هنر این سامان نگارش یافته است، به گونه ای که به عنوان منبعی معتبر در شناسایی جوانب مختلف اجتماعی- تاریخی استان می توان محل مراجعه محققان و پژوهشگران باشد. از این رو «راه دانش» را می توان به عنوان الگویی مناسب برای تحقیقات استانی مورد توجه مسئولان فرهنگی سایر استان ها نیز قرار گیرد و به پاس همین تلاش ها بود که در سال ۱۳۷۶ وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی از این نشریه تقدیر به عمل آورد و در سال ۷۷ در همایش سالانه اعضای شورای پژوهشی در بین نشریات پژوهشی ادارات کل استان ها حائز رتبه نخست گردید.
نگاهی به ۶ مجلد راه دانش
از سال ۱۳۷۴ که نخستین شماره آن (شماره ۱ و ۲ در یک مجلد) منتشر شد تاکنون ۱۲ شماره (در ۶ مجلد) به زیور طبع آراسته گشته که البته هر شماره خود کتابی قطور است. مسئولان نشریه در سر مقاله اولین شماره هدف از انتشار آنرا چنین بر می شمارند: «راه دانش به عنوان فصلنامه تحقیقاتی، فرهنگی و هنری استان، شناسایی سیمای فرهنگ و تمدن استان و ارائه تحقیقات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و هنری مربوط به استان مرکزی را وظیفه و هدف خود می داند، راه دانش تلاش می کند، کانونی برای ارتباط پژوهشگران استان باشد. تلاش می کنیم که بتوانیم ماخذی قابل اعتماد و مستند برای شناسایی هر چه بهتر و بیشتر استان فراهم آوریم تا محققان و پژوهشگران بتوانند با استفاده از آن از قابلیت های بالقوه و بالفعل استان آگاهی یابند، مسئولان زمینه های لازم را برای رشد فکری و فرهنگی استان فراهم آورند و مردم استان نیز به نحو مقتضی به فعالیت های فرهنگی و هنری تشویق و تحریض شوند.» (راه دانش، شماره مسلسل ۱، ص ۷)
در همین شمــاره درباره محتـوای مجلــه و زمینه هایی که می تواند در آن مطرح شود می نویسد: «محتوای مجله به تبع هدف آن طیف وسیعی از موضوعات اعتقادی، فرهنگی، اجتماعی، هنری، سیاحتی و زیارتی، تاریخی، جغرافیایی و اقتصادی را شامل می شود.» (پیشین،ص۸) از این رو اگر مقالات پراکنده و نامرتبط را در نظر نگیریم (که تعدادشان نیز در هر شماره بسیار اندک است) مقالات «راه دانش» در هر شماره ویژه موضوعی خاص می باشد. در اولین شماره (۲ – ۱) (بهار و تابستان ۱۳۷۴) با عنوان توسعه فرهنگی استان مرکزی، در ۳۹۲ صفحه مقالاتی به شرح ذیل به چشم می خورند:
توسعه فرهنگی از دیدگام امام خمینی (ره)/ محمدمهدی احمدی؛ مروری بر فلسفه پیدایش و نقاط عطف تحولات شهر و شهرنشینی در اراک/ دکتر محمدسلیمانی؛ شهرستان محلات کانون تاریخی با جاذبه های فراوان در پیرامون اراک/ دکتر مرتضی فرهادی، تفرش و مسئله توسعه/ محمد میرشکرایی؛ تحولات، نقش و کارکرد شهر ساوه از آغاز تا دوران حاضر/ عباس عبدالله گروسی؛ نگاهی گذرا به جغرافیای کوچ نشینی استان مرکزی/ مهران الفت؛ فرهنگ و تحولات شهرنشینی اراک/ نعمت الله فاضلی؛ سیری در زندگانی قائم مقام فراهانی/ دکتر احمد خاتمی؛ تاریخچه سینما در اراک/ مریم میرقاید، زندگی و آثار ابراهیم دهگان/ حسن انوشه و چند مقاله دیگر.
شماره دوم (۳-۴) (پاییز و زمستان ۱۳۷۴) با ۵۸۰ صفحه به تاریخ و هویت مذهبی استان مرکزی اختصاص دارد، موضوعی که به زعم مسئولان نشریه بنیان و اساس فرهنگ این مرز و بوم است. «توجه به شخصیت ها، آثار تاریخی، ابنیه و اماکن مقدس مذهبی و به طور کلی میراث مذهبی استان، بر مبنای تفاخر به گذشته و مبالغه درباره این سرمایه های فرهنگی-مذهبی نیست؛ بلکه هدف آن است که پرده گمنامی و ناشناختگی از این آثار و مواریث برگیریم و قابلیت های فرهنگی تک تک شهرهای استان را در زمینه های فرهنگی نشان دهیم» (راه دانش، شماره مسلسل ۲، ص۶) مقالات اصلی منتشره در این چهارچوب عبارتند از: شیخ الفقها و المجتهدین حضرت آیت الله العظمی اراکی/ حمیدرضا مرادی؛ تکایای تفرش/ محمد میرشکرایی؛ نورمبین (در احوال حضرت آیت الله نورالدین عراقی)/ ابراهیم دهگان؛ چشم اندازی از امامزاده سهل بن علی/ مهندس حجت الله عباسی؛ تعزیه سیار در اراک/ علیرضـا مهدی نیا، مشهد اردهال/ مرضیه محمدخانی؛ نگاهی به دلیجان/ حسین صفری؛ رجال کمره/ محمدحسن رجبی؛ آموزش الفبای مکتبی در استان مرکزی/علی سیدین؛ پیشینه تاریخی خمین/ دکتر مرتضی فرهادی؛ مطبوعات استان مرکزی از آغاز تاکنون/ سعید رجبی فروتن؛ تحولات فضایی محدوده بافت تاریخی خمین/ مهدی محمدی، حفاری های خورهه/ حاکمی؛ تصحیح مهدی خزائلی و چند مقاله دیگر.
به لحاظ ورود شتابان صنعت جدید به استان مرکزی که مرکز آن را به عنوان یکی از شهرهای درجه اول صنعتی ایران درآورده است، در چند دهه اخیر این منطقه از ابعاد مختلف دستخوش تغییرات ساختاری شده و همین امر موجب گشته که شماره سوم (۵-۶) (بهار وتابستان ۱۳۷۵) فصلنامه راه دانش با ۴۲۱ صفحه به این موضوع (صنعت در استان مرکزی) اختصاص یابد. در این شماره مقالاتی با عناوین ذیل به چشم می خورد:
نگاهی به الگوی استقرار شهرصنعتی و تاثیر متقابل آن با شهر اراک/ دکتر محمد سلیمانی، تحولات صنعتی در استان مرکزی/ دکتر مهدی هادی زنوز؛ سهم تولید صنعتی در ساختار اقتصاد استان مرکزی/ همایون امینی؛ قالی و قالی بافی در ساروق/ نعمت الله فاضلی؛ کند و کاو در هنر-صنعت سینما/ سعیدرجبی فروتن؛ نظام روستایی در نیمور محلات/ عباس عبدالله گروسی؛ بررسی وضعیت صنعت در آشتیان/ جواد جلالی؛ اقبال اشتیانی/ دکتر محمدابراهیم باستانی پاریزی؛ کارکردهای شهرکرج ابودلف (آستانه)/ مهندس حجت الله عباسی، کتابخوانی در شهر اراک/ دکتر احمد رجب زاده و چند مقاله تحقیقی دیگر.
با وجودی که منطقه استان مرکزی برخوردار از آثار تاریخی با قدمت دیرینه است کــه هــر یک نشانه هایی از تمدن تاریخی گذشته را در خود به یادگار دارند اما به دلایل مختلف این منطقه از نظر فرهنگی-تاریخی ناشناخته مانده تا آنجا که مسئولان نشریه در اولین سرمقاله خود می نویسد، مبالغه نخواهد بود اگر استان مرکزی را استان گمنام بنامیم. (شماره۱، ص۵). همین امر موجب شده تا نویسندگان و دست اندرکاران نشریه مزبور در شماره مسلسل ۴ (۷-۸)(پاییز و زمستان ۱۳۷۵) وجهه همت خویش را شناسایی میراث فرهنگی استان مرکزی قرار دهند. در سرمقاله همین شماره در اهمیت و ضرورت این موضوع می نویسد:«البته اولویت این موضوع (بررسی میراث فرهنگی استان) از نخستین شماره نشریه، مدنظر بوده است و در مجلدات گذشته مطلبی در این زمینه منتشر نموده ایم. لیکن گستردگی و اهمیت آثار فرهنگی و تاریخی استان از یک سو و ناشناختی و گمنامی آنها از سوی دیگر، ضرورت توجه بیشتر به میراث فرهنگی استان را دوچندان می نماید.» (ص ۵) بر این اساس در این شماره مقالاتی با عناوین زیر به چاپ رسیده است:
قنات ابراهیم آباد، کهن ترین قنات ایران زمین/ دکتر جواد صیفی نژاد؛ نیمه ور؛ کهنسال نام آور/ دکتر مرتضی فرهادی؛ مهر و آب و آیین، بن مایه های پیدایش تفرش/ محمد میرشکرایی؛ اراک شهر جدید عصر قاجار/ مهندس اسماعیل شیعه؛ پیشینه تاریخی ساوه براساس متون تاریخی/ مهندس اسکندر مختاری طالقانی؛ تفرش، کانون افـزارمنــدان و صنعت گران/ محمدمیرشکرایی؛بررسی موجودیت ساختاری خانه تاریخی حضرت امام (ره) در خمین/ مهدی محمدی؛ مختصری درباره سابقه تاریخی و معماری بنای قلعه دختر ساوه/ مرتضی ذکایی ساوجی؛ و چندین مقاله دیگر.
با امعان نظر به این نکته که زمینه تحقیق درباره هنر و هنرهای استان بسیار ولی کارهای انجام گرفته در این باره اندک است، «راه دانش» شماره مسلسل ۵ (۹-۱۰) (بهار و تابستان ۷۶) خود را به ادبیات استان به عنوان بخشی از هنر این خطه اختصاص داده و امیدوار است که در شماره های آتی خود به موضوعاتی چون وضعیت تئاتر، نقاشی، هنرهای دستی، خوشنویسی و خط، نقشه قالی، تحقیقات هنری و ادبی و… نیز بپردازد. به همین جهت در این شماره مقالاتی به شرح ذیل در معرفی ادبیات و هنر استان گردآوری شده است: ترانه های کار مشک زنی در روستاهای کمره/ دکتر مــرتضی فـــرهادی؛ زمینه های هنر در فرهنگ مردم تفرش (خط و خوشنویسی)/ محمدمیرشکرایی؛ یوسف عادلشاه ساوجی منادی تشیع در هند/ مرتضی ذکایی ساوجی؛ شاعران تفرش/ مجید مرادی رودپشتی؛ گویش وفسی، مثل ها و متلها/ غلامرضا ملایی؛ کتابشناسی ساوه / سید رسول علوی؛ دو منظومه (جلایرنامه قائم مقام و عارفنامه ایرج میرزا)/ مرتضی ذبیحی؛ فهرستواره نسخه های خطی کتابخانه های آشتیان/ صادق حضرتی؛ نگاهی به زندگی و شعر سلمان ساوجی/ دکتر زین یان شین؛ غزلیات سلمان ساوجی/ دکتر عمرالنشاء کزکاوه؛ روستاهی کهن فراهان/ دکتر جواد صفی نژاد؛ مروری بر پیشینه تاریخی منطقه اراک/ دکتر محمد سلیمانی؛ ارگ حکومتی سلطان آباد (عراق)/ مهندس فرهاد فخاری تهرانی؛ و چند مقاله دیگر.
علیرغم آنکه در هر شماره راه دانش مقالاتی به مسائل تاریخی این استان اختصاص یافته است، اما چون مسائل ناگفته درباره این خطه از کشور ما بسیار زیاد است و نیز از آنجا که این منطقه از قدیمی ترین ایام تا امروز در کانون تحولات سرزمین ما بوده است ایجاب می کند شماره یا شماره های ویژه از فصلنامه به این امر اختصاص یابد.
به همین جهت مسئولین نشریه شماره اخیر «راه دانش» شماره مسلسل ۶ (۱۱-۱۲) (پاییز و زمستان ۷۶) را به موضوع تاریخ استان مرکزی اختصــاص داده اند تا فتح بابی شود برای پژوهش های دیگری که در شماره های آتی به تاریخ این منطقه می رسد.
در این راستا در سرمقاله این شماره می خوانیم: امروزه عالمان علوم اجتماعی نیز بر این باورند که بدون تحصیل دانش تاریخی، درباره پدیده های اجتماعی و انسانی نمی توان به تبیین علمی آنها دست یافت. این رهیافت به مسائل اجتماعی و فرهنگی در «راه دانش» برای بررسی مسائل فرهنگی استان همواره مدنظر بوده است. از نخستین شماره نشریه تا آخرین آن همواره بر این نکته اشاره شده است که گسترش و انجام مطالعات تاریخی برای استان مرکزی ضرورت مضاعفی دارد زیرا علاوه بر ضرورت علمی که ذکر شد در استان از یک سو با مشکل ناشناختگی و گمنامی منابع و سرمایه های غنی فرهنگی واجهیم و از سوی دیگر مورخین و محققان این حوزه تاکنون توجه چندانی به این استان نداشته اند و منابع و کتاب های مربوط به تاریخ این منطفه انگشت شمارند.»
مجلد ششم و آخر از«راه دانش» خود از سه بخش تاریخ، جغرافیایی تاریخی و رجال نام آور استان تشکیل شده و اغلب مقالات توسط اعضای هیات علمی دانشگاه ها و محققان و پژوهشگران رشته تاریخ تحریر گشته است که فهرست آن چنین بود:
از نهاوند تا دماوند (فتح جبال توسط اعراب مسلمان و پیامدهای آن) / دکتر حسین مفتخری؛ تحول مذهبی در کرج یا کره/ دکتر حجت الله جودکی؛ عراق عجم در روزگار آخرین خوارزمشاهیان (۶۳۳ – ۵۹۰ه)/ دکتر عبدالرسول خیراندیش؛ آشتیان در گذر تاریخ/ دکتر هادی عالم زاده، سلطان آباد در دائره المعارف اسلام/ ترجمه معصومه ارباب.