نگاهی به نوروز و آیین های آن در گفتگو با «غلامعلی ولاشجردی» پژوهشگر اراکی:/رستاخیز در راه است

چهارشنبه ۲۵اسفند ۹۵ شماره ۵۵۳
وقایع استان- سمیه انصاری فر:
در آیین های ایرانی که معمولا توام با سرور و آمیخته به شادی هستند دو آیین بیشتر از همه جلوه گری می کند. نخست جشن مهرگان است که به مناسبت آغاز سرما است و دیگری جشن نوروز که آغاز گرم شدن زمین است. با توجه به اهمیت آیین نوروز در میان ایرانیان و نزدیکی به آن گفتگویی با غلامعلی ولاشجردی فراهانی پزوهشگر و مردم شناس اراکی داشته ایم تا ما را علاوه بر خاستگاه نوروز و منشا آن با آداب استقبال آن در استان بیشتر آشنا کند.
***
با وجود اینکه آیین های دیگری نیز در ایران باستان وجود دارد مانند جشن مهرگان چرا نوروز همچنان پررنگ و با اهمیت است؟
از نظر ایرانیان، نوروز به آن دلیل از اهمیت و برتری ویژه برخوردار است که با آمدنش گرما زمین را فرامی گیرد و زندگی وارد فضایی آرام و دلپذیرتر می شود. تقدس، احترام و بزرگی نوروز بیش از حد توجه و انتظار است چون با ماه فروردین ارواح طیبه شروع می‌شود و روز اول آن با نام خداوند آغاز می‌گردد و اول بهار اعتدال ربیعی و رستاخیز طبیعت و زندگی مجدد جهان است.
روایات تاریخی در پیدایش نوروز به تفصیل نقل شده است. ابوریحان بیرونی عللی چند آورده است که نمایان‌ترین آن نسبت نوروز به «جمشید» است که فردوسی موجب رواج و شهرت آن شده است و این‏که جمشید پس از برقرار ساختن نظام زندگی و عدل و داد، سر سال نو، از فروردین به تخت نشست و مردم شادی کردند و آن روز را «روز نو» خواندند و از وی چنین تجدید خاطره‌ای یاد ماند.
با مطالعه آثار متقدمان، به انگیزه‌‌ها‌ی بسیار درباره برپایی جشن نوروز برمی‌خوریم که اغلب جنبه داستانی دارند. مهم‌ترین علت و شاید انگیزه راستین این جشن بر پایه آن استوار است که آغاز سال می‌باشد و آغاز بهار.

نوروز جشنی است که استقبال از آن خود با مراسم های دیگری نیز همراه است مختصری در مورد مراسم های پیش از نوروز و فلسفه آن ها توضیح دهید
مراسم نوروز را می توان به دو بخش تقسیم کرد اول آیین ها و رفتارهایی که قبل از تحویل سال صورت گرفته و به اجرا در می آیند که به مرحله آمادگی شهرت دارد و دوم آیین هایی عید و بعد از حلول سال نو استاز این آیین ها می توان مراسم نوروزخوانی، میرنوروزی، کوسه ناقالی و حاجی فیروز اشاره کرد. آیین هایی چون چهارشنبه سوری و روز علفه نیز در این ایام متداول است. با آیین های قبل از تحویل سال عموم مردم کم و بیش آشنایی دارند و در بسیاری مواقع خودجوش و ناخودآگاه به انجام آن می پردازند.
رفتارهایی هم به طور متداول در این مرحله، از مردم به نمایش درمی آید که باید مورد توجه قرار گیرد: مثل: خانه تکانی و شستشوی آنچه غبار زمان و زمستان به خود گرفته است که این رفتار در یک مفهوم به نام حس پاکی و طراوت قبل از سال نو تجلی می کند. خرید لباس و حضور در بازار شهر، که دور ریختن کهنگی و نو گزینی فلسفه وجودی آن است.
در این میان کارهایی چون خمیر کردن و پختن انواع نان ها و کلوچه ها، تهیه عیدانه برای تمام افرادی که بدان ها تعلق داریم، عیدانه عروس ها و … نیز رواج دارد.

عیدانه عروس از سنت های متداول آستانه سال نو در شهرهای استان است، در مورد آن توضیح دهید.
بله این مراسم در میان اهالی اراک، خمین، فراهان و تفرش برگزار می شود. رسم است که برای دختران عقد کرده از سوی داماد و خانواده اش با تشریفات خاصی عیدی برده می شود و هم اینکه برای دخترانی که تازه به خانه بخت رفته اند نیز از سوی پدر و مادرش طبق تشریفاتی مشابه عیدی برده می شود. این عیدی ها حتما باید قبل از تحویل سال برده شود. معمولاً این عیدانه شامل قطعاتی از طلا چون گردن‏بند، النگو و احتمالاً گوشواره است. یک وعده غذای مخصوص، یک قواره پارچه، سبزه، آجیل، میوه و شیرینی در طبقی مخصوص بهمراه این هدیه گذاشته و برای عروس برده می شود.

در مورد چهارشنبه سوری و روز علفه هم توضیح دهید.
آخرین سه شنبه سال را دیگر همه به نام چهارشنبه سوری می شناسند چهارشنبه‌سوری معمولاً پس از غروب آفتاب آغاز می‌شود. آتش‌افروزی زیباتــرین و قدیمی‌تـــرین آداب مـــربوط به چهارشنبه‌سوری است. آتش در حیاط یا کوچه یا میدانی باز بر پا می‌شود. در گذشته خوراک آتش فقط بوته‌‌هایی بودند که توسط مردم و خارکنان از بیابان چیده می‌شد که در اراک به «وَرَکْ» شهرت دارد. معمولاً تعداد کومه‌‌های آتش از ۴ تجاوز نمی‌کند و از روی آن به نوبت می‌پرند و در همین حال می‌خوانند: چهارشنبه‌سوری/سوری به سوری/ زردی مو از تو/ سرخی تو از مو پس از خاموش شدن آتش خاکستر را جمع آوری کرده و در کنار دیوار می‌ریزند. درباره‏این‏که چرا در چهارشنبه آخر سال باید این جشن را گرفت، هیچ دلیل قطعی وجود ندارد. حدسی که هست این است که چهار، معرف چهار فصل است. در بعضی متون آمده است که چون چهارشنبه در نزد اعراب نحس به شمار می‌آمد می‌باید برای آن مراسمی ‌‌برگزار می‌شد البته بعضی نیز اعتقاد دارند که چهارشنبه‌سوری به قیام مختار ثقفی بر می‌گردد.
فال کوزه، قاشق زنی و .. از آداب مرسوم این شب بوده که احیای آن ها ضروری است.
در مورد روز علفه هم باید گفت در این روز دور اتاق‌های خانه، چراغ‌ها را روشن می‌گذارند تا خانه نورانی باشد. از صحرا که به خانه بازمی‌گردند دسته‌ای علف تازه چیده و با خود می‌آورند و در تاقچه می‌گذارند.

آماده کردن سفره هفت سین از جمله اقداماتی است که در استقبال از نوروز مردم به آن مشغولند، فلسفه و خاستگاه این ها را هم توضیح دهید.
سفره هفت سین پارچه ای است که حتما باید در حاشیه اش ریشه داشته باشد که نماد ریشه دار بودن و تاکید بر اصالت است. این سفره از پاکیزه ترین پارچه ها تهیه می شود و در آن تنقلات نوروز، شیرینی های خانگی، کتاب، آب و آیینه و سین هایی چون سبزی، سکه، اسپند و البته دشت عید برای کودکان قرار داده می شود که هر کدام از آن ها نماد و مفهومی را دنبال می کنند. بعنوان مثال ماهی نماد خوب و خوش یُمن بودن زندگی، سبزی نماد طراوت و تازگی، اسپند نماد بوی خوش، سکه نماد باارزش بودن حرف و کلام و سکه دار بودن است. آیینه هم نماد روشنایی و صداقت در زندگی است و قرآن نماد نزدیکی و حامی بودن خداوند در زندگی است. در مجموع، هفت‌سین نماد هفت نوع روزی و فراوانی و نعمت بوده است.

غذا و خوراکی همیشه در سنت ها و آیین ها جایگاه و معنای خاصی داشته، از خوراکی های مرسوم و متداول این استان در آستانه و ایام نوروز بگویید؟
برخی از این غذاها مربوط به شب چهارشنبه سوری است در روستای دره شور از توابع شهرستان خمین رسم است که برای شام چلو خورشت بپزند و آن را بین همسایه‌ها پخش کنند. پختن آش ابودردا، یکی از آیین‌های کهن مردم محلات در شب چهارشنبه سوری است. در این رسم، خانواده‌هایی که بیمار یا نیازی داشتند، برای برآورده شدن حاجت و بهبود بیماری نذر می‌کردند این آش را بپزند. در این آش انواع حبوبات، مثل ماش، برنج، عدس، لپه، نخود، لوبیا، گندم و… استفاده می‌شد. به همراه آن ، رشته و سبزی هم پخته می‏شد و اندکی از آن‏را به بیمار می‌خوراندند و بقیه را بین همسایه‌ها و فامیل توزیع می‌کردند.
پختن رشته پلو در شب عید در استان بسیار مرسوم است (این امر اشاره به پیوستگی رشته زندگی و محبت‌ها دارد) در بخشی مناطق چون روستای دره شور در ظهر روز عید، آشی به نام «جودوغ» می‌پزند. و غذای مخصوص شب عید، سبزی پلو با ماهی است.
در روستای بزیجان از توابع شهرستان محلات، در مجمعی گندم بوداده و تخم مرغ می‌گذارند و معتقدند که‏این غذاها متعلق به قره یا پیرزن است که در موقع عید می‌آید و سهم خود را برمی‌دارد. علاوه بر آن، نان‏های سوراخ دار می‌پزند و داخل مجمع می‌گذارند تا پیر زن بیاید و از آن بخورد.
در شهر محلات کاسه ماستی را سر سفره می‌گذارند و اعتقاد دارند که ننه پیرزن می‌آید و انگشت به ماست می‌زند بدین ترتیب ماست برکت پیدا می‌کند.

از آیین های بعد از حلول سال نو بگویید؟
اول صبح عید همه اعضای خانه از خواب بر می‌خیزند و نخست به آب و آینه و به سبزه می‌نگرند. به هم‏دیگر سلام می‏کنند و سال نو را تبریک می‌گویند. دید و بازدید‌‌های عید از صبح روز اول آغاز می‌شود. ابتدا کوچک‌تر‌های فامیل به دیدن بزرگان می‌روند و ریش سفید‌ها در خانه می‌مانند تا دیگران به دیدار و عیدی شان بیایند.
دشت عید یکی از بهترین رسوم عید است در واقع یکی از شادی‌‌ها و انگیزه‌‌های دل‏چسب کودکان و بچه‌‌ها و جوان‌تر‌ها گرفتن عیدی در روز عید است. معمولاً کوچک‌تر‌ها مدت‌‌ها قبل از عید برای عیدی‌‌هایشان نقشه می‌کشند و بزرگ‏تر‌ها حتماً به خاطر سپرده‌اند که عیدی و دشت عید فراموش نشود.
نو عید هم از جمله آدابی که روز عید رعایت آن ضروری است، بازدید از خانواده‌‌هایی است که در سال گذشته کسی از آن‏ها مرحوم شده باشد.
عید نوروز تا سیزدهم ادامه دارد و مردم شهر طی این روز‌ها برنامه دید و بازدید‌های خود را تنظیم می‌کنند. بعضی از اراکی‌‌ها رسم داشتند که صبح روز عید به دیدار سادات و یا مراجع و روحانیون مشهور شهر رفته و از ایشان سکه‌ای دریافت می‌کردند و معمولاً این سکه را تا پایان سال خرج نمی‌کردند و آن را به عنوان تبرک و برای افزایش عایدی در میان پول‌‌های خود نگاه می‌داشتند. کودکان نیز این شیوه را در مورد اولین دشتی که دریافت می‌کنند به کار می‌برند.
اما مهم ترین و آخرین رسم سال نو مراسم سیزده بدر است این رسم و آیین تقریباً در کشور یکسان برگزار می‌شود ولی در گذشته‌‌های نسبتاً دور مردم اراک برای برگزاری این مراسم از آیین خاصی پیروی می‌کردند مردم مقید بودند که حتماً این روز را بیرون از خانه بگذرانند و با صحرا و سبزه و آب قرین باشند. به همین منظور، از قبل خوراک روز بعد را تهیه و آماده می‏کنند و با خود به صحرا می‌برند. وسایل بازی از جمله ملزومات سیزده به در است وسایلی چون توپ، طناب، چوب و الک برای بازی الک و دولک.
نوروز همچنان در میان ایرانیان از ارزش برخوردار است و تکاپوی این روزها نشان می دهد که تنها جشنی است که توانسته است شاخص های خود را حفظ کند، البته برخی فراموشی ها و یا تغییرات در برخی آیین ها با توجه به تغییر سبک و روش زندگی طبیعی است ولی ذات نوروز و سرور آن همچنان باقی است.