روزنامه وقایع استان مرکزی پایگاه رسمی اطلاع رسانی نشریه
چهارشنبه ۲۹ دی ۹۵ شماره ۵۰۹
سمیه انصاری فر
وقایع استان
بازار سرپوشیده اراک یکی از بناهای تاریخی و از آثار و میراث فرهنگی این شهر به شمار می آید؛ اما آنچه اهمیت بازار بعنوان یک مرکز اقتصادی را چندین برابر می کند کارکردهای دیگر آن است در واقع بازار علاوه بر مرکز کسب و کار و خرید یک خاستگاه اجتماعی، سیاسی ، فرهنگی و مذهبی نیز دارد. بازارهای سنتی، به لحاظ نقش آفرینی در جامعه دارای گستره وسیعی بودند. همانطور که گفته شد نقش هایی که بازارهای سنتی در گذشته ایفا می کردند را می توان به چهار نقش عمده تقسیم بندی نمود که عبارتند از: نقش اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و مذهبی. هرچند نقش های دیگر بازار هم اکنون نسبت به نقش اقتصادی آن کمرنگ شده است.
نقش اقتصادی بازار یکی از مهمترین و اصلی ترین نقش بازارها در هر عصر و زمانی است و عمدتاً بازارها به این دلیل به وجود آمده اند که برطرف کنندۀ نیازهای مردم باشند؛ اما در مورد نقش سیاسی بازار باید گفت بازارها در گذشته مکانی برای اطلاع رسانی و مطلع شدن از اخبار شهر و حتی کشور بوده‌اند و بحث های سیاسی همیشه در آن ها جریان داشته است. نقش اجتماعی بازار را نیز نباید نادیده گرفت در گذشته بازار مکانی برای انتقال آداب، سنن، اندیشه ها و شیوه های رفتار اجتماعی بود و حیات اجتماعی به صورت بارزی در آن جریان داشت. از جمله سنت های زیبای رایج در بازارهای سنتی می توان به حرکت های خودجوش در امور خیر خلاصه کرد؛ اما نقش مذهبی بازار یکی از مهم ترین نقش های آن بود بازارها در گذشته یا دارای یک مکان مذهبی چون مسجد یا حوزه علمیه بودند و یا در نزدیکی یک مکان متبرکه چون حرم ها، امامزاده ها و مساجد دایر می شدند. اراک یکی از شهرهایی است که همزمان با بنیانش بازار آن نیز به عنوان هسته اصلی شهر بنا شد، بازاری که همچنان هسته خرید و فروش و اقتصاد این شهر است و در کنار بازارهای نوینی چون پاساژها و مجتمع های تجاری به حیات و بقای خود ادامه داده است. در زمینه نقش های بازار اراک در گذشته و نظام های حاکم بر آن و تغییر آن ها در زمان حال با حمیدرضا نظیری کارشناس بازار و پژوهشگر گفتگویی داشته ایم.
نظیری در اینباره گفت: از گذشته در بازار نظام ها و عوامل موثر وجود داشت و سه گروه عمده بازاریان، نهادهای مذهبی و نهادهای حکومتی نقش های مختلیف در آن داشته اند.
وی با بیان اینکه بازاریان با دو نهاد دیگر در تعامل بودند، افزود: وجود حوزه علمیه بعنوان نهاد دین و مذهب در بازار نشان دهنده اهمیت این بخش است و این تعامل با بازار به این شکل بود که معمولا بازاریان وجوه دینی خود را به حوزه می پرداختند و در مقابل حوزه به بازاریان نحوه تحصیل کسب حلال را یاد می داد.
وی ادامه داد: در خصوص تعامل بازاریان و نهادهای حکومتی هم باید گفت حکومت از بازاریان خراج و مالیات دریافت می کرد و در مقابل در ایجاد امنیت و رفاهیات مانند ایجاد راه ها و گذرها اقدام می کردند.
نظیری در ادامه با اشاره به وجود حوزه علمیه در بازار و نقش علما گفت: علمای ما در بازار نقش محتسب داشتند. محتسب یعنی کسی که بر هنجارها نظارت داشت و حکم صادر می کرد و حکومت حکم آن ها را قبول داشت.
وی افزود: افرادی چون آقانورالدین، ضیاالدین و حاج آقا محسن از جمله این افراد بودند، آن ها اجازه داشتند راجع به مسائل فرهنگی و کسب ممنوعه نظر دهند مثلا اگر کاسبی ربا می کرد همانجا جلسه ای برگزار و حکم صادر می شد.
این پژوهشگر ادامه داد: یکی دیگر از مواردی که در بازار اراک وجود داشت بسط های علما بود مانند بسط آقانور یا بسط آقاضیا افراد در آن بسط در امان بودند یعنی مظلومی و یا حتی متهمی اگر در آن بسط می نشست هیچ فردی حتی ماموران حکومتی هم اجازه نداشتند به او کاری داشته باشند.
نظیری ادامه داد: در کنار محتسب داروغه بعنوان نماینده حضور داشت که در جمع آوری مالیات کمک می کرد افرادی چون تقی مستوفی و حبیب خان بیک لیک از جمله آن ها بودند.
وی در خصوص نظام های حاکم در بازار نیز گفت: نظام های بازار بسته به ارزش ها متنوعند در بازار اراک نظام هایی چون تناصر، جوانمردی و استاد و شاگردی برقرار بود. نظیری ادامه داد: نظام تناصر یکی از نظام هایی است که نشان از همیاری دارد به این شکل که اگر یکی از کسبه بازار به هر دلیلی دچار مشکل مالی و ورشکستگی می شد باقی کسبه کمک می کردند تا او دوباره بلند شود و به کار خود ادامه دهد.
وی اضافه کرد: در بازار اراک افرادی زیادی چون فاضل نمکی و کریمی در این راستا پیشقدم بودند به این شکل که اگر یکی ورشکست می شد شب در خانه یکی از بازاریان جلسه ای برپا می کردند و چک های آن فرد را بین کسبه های توانمند پخش می کردند و هر یک از آن ها یکی از چک ها را پاس می کرد و مقداری سرمایه نیز به او داده می شد تا فرد دوباره از اول آغاز کند تا با بهبود اوضاع بدهی های خود را کم کم پرداخت کرد.
نظیری با بیان اینکه نظام تناصر هم برای مردم هم برای خود بازاریان با ارزش بود، ادامه داد: یکی دیگر از اقدامات خیرخواهانه بازاریان اراک این بود مثلا یکی از اصناف مثلا صنف کفاش ها یا صنف نخود بریزها حواله هایی از زغال یا گوشت به نیازمندان می دادند.
وی در خصوص وجود خیرین در بازار اراک گفت: آقای کاشانی که سرای کاشانی را ساخته یکی از تاجران و همچنین خیرین بزرگ بازار بود. وی در سال بیش از ۱۵۰، ۱۶۰ مورد جهیزیه درست می کرد و چندین بار حواله زغال و نان می داد.
نظیری ملک التجار را یکی دیگر از خیرین بازار معرفی و گفت: وی در سال قحطی و وبا با کمک آقا نورالدین به مردم در تهیه نان و غذا کمک می کرد همچنین در دوران مشروطه به تحصن کنندگان آب و غذا داد. همچنین می توان از آقای مشتاقی سازنده پل مشتاقی بعنوان یکی دیگر از این خیرین نام برد.
وی در خصوص نظام جوانمردی گفت: در بازار اراک افرادی چون لوتی هاشم، پهلوان تقی حمصی، مهدی امین بودند که به نوعی پهلوان منش بودند و اجازه نمی دادند به مظلومان ستمی شود و از ناموس مردم مراقبت می کردند.
نظیری در خصوص نظام استاد و شاگردی در بازار اراک گفت: در گذشته اینطور مرسوم بود که وقتی استاد یا پیشکسوت صنفی از دنیا می رفت، بهترین و قدیمی ترین شاگرد را جایگزین او می کردند و به نوعی شایسته سالاری بر روابط کار حاکم بود.
وی در خصوص وجود نظام های بازار گفت: هم اکنون بسیاری از این نظام ها کمرنگ شده است مثلا نظام استاد و شاگردی و سیستم آموزش مانند قبل وجود ندارد در گذشته تا فرد سر درس مکاسب نمی رفت مغازه را باز نمی کرد ولی هم اکنون متاسفانه به تخصص و آموزش صنفی اهمیت داده نمی شود.
نظیری اضافه کرد: خوشبختانه بازار اراک همچنان رونق تجاری دارد بنابراین یک موجود زنده و ارگانیک است که باید با زمان ویژگی های آن را تطبیق داد و فعالیت آن را پررنگ تر کرد.
وی ادامه داد: می توان با کمک متخصصین و دانشمندان و مطالعه نیازهای روز در بازار اراک ضوابطی تعیین و با کمک دولت آن را با شرایط روز مبتنی بر ارزش های فرهنگی و دینی خودمان تطبیق داد.
