روزنامه وقایع استان مرکزی پایگاه رسمی اطلاع رسانی نشریه
سه شنبه ۷ آذر ۱۳۹۶ شماره ۷۳۱
***
وقایع استان
پیمان ضیغمی
***
پهلوانانی درون غارهایش خفته‌اند/ رازهایی در دل کوه و کمر دارد اراک
با شنیدن نام استان مرکزی و اراک، قطاری از اسامی صنایع سنگین و سبک و آلاینده به ذهن هر ایرانی خطور می‌کند. استانی که با وجود دارا بودن آثار کمیاب طبیعی و باستانی سهم اندکی از بخش گردشگری و جذب توریست را به خود اختصاص داده است.
آثاری همچون منزل تاریخی امام در خمین، مجموعه‌ی تاریخی بازار اراک، آتشکده‌ی آتشکوه در نزدیکی نیم‌ور، منطقه‌ی حفاظت شده هفتاد قله، تالاب میقان، غار ۷۰ میلیون ساله نخجیر، مسجد جامع ساوه، گلستان‌های شهر محلات و… تنها بخشی از جاذبه‌های تاریخی و طبیعی این استان پولاد چهره‌ی عالم‌خیز است.
تنوع زیستی شهر اراک را نیز در کمتر نقطه‌ای از کشور می‌توان مشاهده کرد به طوری که در یک شعاع ۴۰ کیلومتری می‌توان به کویر، تالاب، کوهستان، رودخانه و جنگل (جنگل‌های پراکنده بلوط، شازند) دسترسی داشت که هر کدام از این آثار طبیعی، هزاران حرف ناگفته‌ی تاریخی در سر دارند.
در میان آثار طبیعی و باستانی استان، چشمههای منسوب به شاه کیخسرو، غار شاه کیخسرو و قبرستان تاریخی هفت برادران واقع در روستای گوره‌زار تاریخچه‌ی نسبتا ناشناخته‌تری نسبت به سایرین دارند. آثاری که بخشی از داستان‌های اسطوره‌ای ایران‌زمین هستند که در شاهنامه‌ی حکیم پارسی‌گو به آنها اشاره شده و طی سالیان دراز سینه به سینه نقل شده و از فراموشی در امان مانده‌اند.
به منظور بررسی بیشتر این آثار طی دو سفر راهی چشمه شاه کیخسرو (بلاغ حک) و روستای تاریخی گوره‌زار شدیم اما دسترسی به چشمه علی‌گذر و غار شاه کیخسرو برایمان میسر نشد. به هر حال روایت‌های ذکر شده در این نوشتار حاصل مشاهدات شخصی، اظهارات افراد محلی و برداشت از کتب تاریخی است.
برای معرفی کلی این مناطق تاریخی ابتدا اشاره‌ای می‌کنیم به تاریخچه مختصری از شهرستان شازند:
شهرستان شازند یکی از شهرستان‌های استان مرکزی است. مرکز این شهرستان، شهر شازند است که در ۳۳ کیلومتری جنوب غربی اراک قرار دارد. این شهرستان با استان‌های همدان و لرستان هم مرز است و دارای آب و هوای کوهستانی است.
در مورد تاریخچه‌ی شازند سندی در دست است (کلیسای جلفای اصفهان) که در زمان صفویان به دستور شاه عباس صفوی، ارامنه به این منطقه کوچانده و اولین ارامنه از طرف همدان آمده و در روستای جزنق ساکن شده‌اند و بعد به شازند آمده‌اند.
در خود شهر شازند، محله‌های کلاوه، ازنا، عباس آباد، ادریس آباد، بیشتر ارمنی‌نشین بوده‌اند که محله کلاوه شش دانگ ارمنی، ازنا چهار دانگ ارمنی دو دانگ مسلمان، عباس آباد شش دانگ ارمنی و ادریس آباد سه دانگ ارمنی و سه دانگ مسلمان بوده است. در حال حاضر بیشتر ارامنه از شازند رفته‌اند و فقط چهار نفر باقی مانده‌اند.
در لغت‌نامه دهخدا در شرح این شهر آمده است: «همان ادریس آباد سابق است. نام ایستگاه راه‌آهن میان سمنگان و نورآباد است که در ۳۵۴ هزارگزی ایستگاه راه‌آهن اراک واقع است. کارخانه قند به سال ۱۳۱۵ (ه.ش) به علت مساعد بودن آن ناحیه برای کشت چغندر به این محل منتقل شد.»
شازند در قدیم ادریس‌آباد نام داشته که بعد از احداث راه‌آهن و به واسطه نزدیکی به کوه شاه کیخسرو (شاه زنده) به شاه زنده یه شاه‌زند معروف شده‌است. منظور از شاه، کیخسرو، پادشاه افسانه‌ای ایران در شاهنامه فردوسی و همچنین برگرفته از آئین زرتشتی ایران است. زرتشتیان منطقه عقیده داشته‌اند که کیخسرو و پهلوانان نامی ایران در این کوه از نظرها پنهان شده‌اند.
می‌گویند کیخسرو، شهریار اسطوره‌ای ایران، پس از ۶٠ سال پادشاهی، به ناگهان تاج و تخت را رها می‌کند و لهراسب را به جانشینی خود برمی‌گزیند. مردم، شگفت‌زده از این خواسته‌ی کیخسرو، می‌کوشند او را از تصمیمی که گرفته است بازدارند. چرا که کیخسرو را دوست می‌داشتند.
آنها چنین گمان می‌بردند که اهریمن او را فریب داده است. اما هنگامی که چهره‌ی تابناک و مینَوی کیخسرو را می‌بینند، با او سخن می‌گویند، شاید از آن‌چه گفته است دست بکشد. اما کیخسرو از خواسته‌ی خود باز نمی‌گردد. با این همه ٧ تن از یاران و درباریان همراه او می‌شوند و راه می‌سپارند تا به روستایی نزدیک اراک می‌رسند. کیخسرو کنار چشمه‌ی آنجا خود شستشو می‌دهد و از همراهانش می‌خواهد که بازگردند. اما خود از کوه بالا می‌رود تا به غار شاه‌زنده، در فراز کوه، می‌رسد و از دیده‌ها پنهان می‌شود. گفته‌اند که او روزی باز می‌گردد و جهان را از کژی می‌رهاند.
یارانش که توان بالا رفتن از کوه را نداشته‌اند، به ناچار بازمی‌گردند. اما گرفتار برف (به گفته اهالی منطقه، برف سرخ) می‌شوند و می‌میرند. هنگامی که درباریان به جستجوی آنها می‌روند، پیکرهای بی‌جان ٧ همراه کیخسرو را زیر انبوهی از برف می‌یابند. ناگزیر آنها را در همان جا به خاک می‌سپارند. هفت گوری که در روستای «گوره‌زار» دیده می‌شود و دیرزمانی زیارتگاه بوده است، گورهای همان ٧ تن همراه کیخسرو است.
بر اساس اطلاعات ذکر شده، در ذیل به تفکیک موقعیت جغرافیایی چشمه‌ها، غار شاه کیخسرو و همچنین گورستان هفت برادران و همچنین باورهای مردم محلی درباره هر کدام از این مکان ها می‌پردازیم.
۱٫ چشمههای منسوب به شاه کیخسرو
الف:چشمه شاه کیخسرو (بلاغ حک): مسیر دسترسی به چشمه کیخسرو جاده اصلی اراک- بروجرد است که از طریق راه فرعی در نزدیکی پل دوآب و گذر از روستای تحت محل و حک پایین می‌توان به این چشمه دسترسی پیدا کرد.
این سراب یا چشمه بزرگ در دشت کزاز و در دامنه کوه راسوند قرار دارد و میزان آبدهی آن به طور متوسط نزدیک به ۳۰۰ لیتر در ثانیه است. آب این چشمه زمین‌های کشاورزی روستاهای حک بالا، حک پایین و تحت محل را مشروب می‌کند . افراد محلی این چشمه همان محلی می‌دانند که شاه کیخسرو قبل از ورود به غار و پنهان شدن از دیدگان، خود را در آنجا شستشو داده است.
مردم منطقه این چشمه را علاوه بر چشمه‌ی کیخسرو، بلاغ حک نیز می‌نامند که « بولاغ یا بلاغ» در زبان محلی (ترکی) به معنی چشمه است و واژه حک نیز اشاره به روستاهای حک (حک بالا و پایین) دارد که در نزدیکی این چشمه قرار گرفته اند.
ساکنین منطقه آب این چشمه را مقدس می‌دانند و از آلوده کردن آن خودداری می‌کنند. همچنین به درختانی که در کنار چشمه روییده‌اند تکه پارچه‌هایی دخیل مانند گره زده شده که نشان از این دارد که این درختان از نظر افراد محلی مقدس هستند. همچنین مردم منطقه هنگام برداشت محصولات کشاورزی، در اطرف این چشمه جشن درو و شکرگزاری برگزار می‌شده است.
ب: چشمه علی‌گذر: این چشمه در روستای مست بالا واقع شده است. مردم این روستا اعتقاد دارند که حضرت علی (ع) به این چشمه گذر کرده است، همچنین برخی دیگر از اهالی نیز اعتقاد دارند که این چشمه همان مکانی است که شاه کیخسرو خود را در آن شستشو داده است. دسترسی به این روستا و چشمه از طریق جاده اراک به ملایر، از راه فرعی بعد از پل تاریخی دوآب و گذر از روستاهای جزنق، اسکان، گاوگدار و گوره‌زار ممکن است.
۲٫ غار شاه کیخسرو
این غار در ۵۰ کیلومتری شمال غربی اراک و در کوه شاه کیخسرو (کوه شاه زنده) به ارتفاع۲۸۹۰ متر قرار دارد و راه اصلی رفت و آمد به آن از طریق جاده اراک به بروجرد، از کنار پل دوآب، روستای اسکان و روستای الرج (دامنه کوه شاه زنده) می باشد. بنابر بر داستان‌های اسطوره‌ای و همچنین گفته‌های مردم محلی این غار همان غاری است که شاه کیخسرو بعد از شستشوی خود در آب چشمه به آن پناه برده و در آنجا از نظرها غایب گشته است.
ورودی این غار یک متر و نود و پهنای آن یک متر و سی سانتی‌متر است. این غار از دید اسطوره‌شناسی بسیار اهمیت و ارزش دارد. نام‌هایی که بر دیوار و سنگ‌های غار کنده‌اند، همه پارسی است. همانند پولاد تیرانداز، سیاوش، شهریار، آزادمهر قهرمان و نام‌های دیگر. گزارش‌های فراوان تاریخی گواه آن است که این غار همواره از ارج و احترام بسیاری برخوردار بوده است و زرتشتیان هر سال به زیارت آن می‌آمده‌اند. تا بدانجا که «شاه سلیمان صفوی» شمعدان‌هایی را به غار پیشکش می‌کند.
یک روایت محلی چنین می‌گوید که روزی کیخسرو همراه با لشکریانش از کنار کوه می‌گذرد. اما دشمنان پیرامون او را می‌گیرند. کیخسرو از خدا یاری می‌خواهد و به ناگهان از دیده‌ها پنهان می‌شود.
مردم روستای گوره‌زار می‌گویند که در نوروزها صدای چکاچک شمشیر و شیهه‌ی اسبان از غار شنیده می‌شود. همچنین مردم روستا می‌گویند در شب‌های نوروز از غار صدای توپ شنیده می‌شود و گاهی نیز غار نورباران می‌شود.
ایرانیان باستان و پیروان آیین زرتشت معتقدند رابطه‌ای معنوی بین چشمه کیخسرو و غار کیخسرو وجود دارد و حتی عده‌ای از آنان اعتقاد دارند که آتشکده آذرگشسب (بزرگترین آتشکده زرتشتیان جهان) در این ناحیه بوده است. همچنین بنابر باورهای زرتشتی، سوشیانت (منجنی دین زرتشت) از این غار ظهور می‌کند و جهان را پر از عدل و داد خواهد کرد.
۳٫ قبرستان هفت برادران (هفت برارون)
این قبرستان که در روستای گوره‌زار قرار دارد و قدمت آن به زمان قاجار می‌رسد، در تاریخ ۲۸ اسفند ۱۳۸۵ با شماره ثبت ۱۹۰۲۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
روستای گوره‌زار با ۵۵۵ نفر جمعیت از توابع دهستان اناج بخش قره‌چای شهرستان خنداب است و در فاصله حدود ۴۵ کیلومتری شمال غربی اراک و در دامنه کوه شاه کیخسرو قرار دارد که دسترسی به این روستا از طریق جاده اراک به ملایر، از راه فرعی بعد از پل تاریخی دوآب و گذر از روستاهای جزنق، اسکان و گاوگدار ممکن است.
با ورود به روستای گوره‌زار به یک زمین محصور می‌رسیم که در واقع قبرستان ارامنه در این منطقه بوده است و طبق گفته مردم روستا مدفن هفت تن از پهلوانان و همراهان شاه کیخسرو است که طی سالیان اخیر به منظور جلوگیری از حفاری‌های غیر مجاز توسط غارتگران میراث فرهنگی، توسط یک نیم دیوار محصور شده است.
گورستان هفت‌برارون، هشت هزار متر مربع مساحت دارد. افزون بر اینکه ۵٢۴ سنگ گور نیز از ارمنیان در آنجا دیده می‌شود. پژوهش‌های تاریخی نشان می‌دهد که روستای گوره‌زار سکونت‌گاه زرتشتیان بوده است. اما آنها روستا را رها می‌کنند بی‌آنکه بدانیم چرا دست به چنین کاری زده‌اند. سال‌ها می‌گذرد و روستا به ویرانه‌ای تبدیل می‌شود. تا آن که در سال ١٨٠٠ میلادی شماری از ارمنیان که نیاکان آنها از منطقه‌ی وان ارمنستان خاوری (ترکیه‌ی کنونی) بودند، به آنجا می‌روند و بر روی بازمانده‌های روستای کهن، روستای ارمنی‌نشین گوره‌زار را بنا می‌نهند.
آنها گروهی از ارمنیان بودند که در سال ١۶٠۴ میلادی و در پی جنگ‌های ایران و عثمانی، به دستور شاه عباس صفوی به ایران کوچانده شده بودند. ارمنی‌ها نخست رهسپار تبریز می‌شوند اما چندی پس از آن به خواست والی همدان به این شهر می‌روند و در آنجا نزدیک به ١٢٠ سال سکونت می‌کنند. تا آنکه، همان‌گونه که گفته شد، روستای گوره‌زار را برای زندگی برمی‌گزینند. ارمنیان که سالیان بسیاری در آنجا زندگی می‌کردند، برای خود کلیسا و مدرسه و گورستانی می‌سازند. همه ساله نیز در شهریورماه به دستور خلیفه‌ی ارمنیان تهران و شمال ایران در این گورستان آیین زیارت و یادبود درگذشتگان ارمنی روستا را برگزار می‌کنند. افزون بر اینکه در یکی از باغ‌های روستا آیین برداشت انگور را به جای می‌آورند.
روستای گوره‌زار از سوی شمال به روستای مست علیا، از سوی خاور به کوه سنگ شکسته، از جنوب به روستای خسبیجان و از شرق به دشت کیشان و روستای کلاهدوز راه دارد.
رودخانه‌ی قره‌چای از جنوب به شمال جریان می یابد و از سوی باختر روستا می‌گذرد. گوره‌زار واژه‌ای باستانی است که درباره‌ی معنای آن روایت‌های گوناگونی گفته شده است. به جز آن‌چه درباره‌ی آمدن کیخسرو و کشته شدن ٧ همراه او در برف و گورجای آنها آورده‌اند، این نیز گفته شده است که گورهای آنها را «گور زهر» نامیده‌اند و سپس «گوره‌زار» شده است. چون باور مردم چنین بوده که برف سرخ مسموم کننده‌ای بر سر همراهان کیخسرو باریده بود. از همین‌رو آنجا را «گور زهر» خوانده‌اند.
برخی نیز گفته‌اند که «گور» همان «قبر» است و «زار» پسوند جا است یا باز شنیده شده است که گوره‌زار نامی است که از گل‌های زرد منطقه گرفته شده است. این نیز گفتنی است که ارمنیان این روستا را با گویش خود «گولی‌زارد» می‌نامند.
همان طور که اشاره شد این آثار تاریخی و طبیعی جزء معدود آثار اسطوره‌ای ایران زمین هستند و جا دارد اداره کل میراث فرهنگی استان، منطقه واقع شدن این سه اثر تاریخی را مورد مطالعه قرار دهد همچنین می‌توان با ایجاد زیرساخت‌های گردشگری در این روستاها و ثبت روستاهای این منطقه به عنوان روستاهای هدف گردشگری به توسعه گردشگری طبیعی و تاریخی در استان کمک شایانی کرد.
***
منابع:
۱٫دیدار نگارنده از منطقه در مهر ۹۲
۲٫تارنمای امرداد، «کوه شاه زنده، جایی که کیخسرو از دیده ها پنهان شد» سخنرانی هویک میناسیان-پژوهشگر تاریخ اجتماعی ارامنه- در بنیاد فرهنگی جمشید جاماسیان
۳٫درگاه ملی آمار کشور، تعداد جمعیت و خانوار تا سطح آبادی بر اساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۵
۴٫تاریخ اراک، ابراهیم دهگان، انتشارات زرین و سیمین
۵٫تارنمای «ایران دیدار»، دشت گیتو و نگاه تازه‌ای به آن، نوشته ولی ا… شمشیربندی
۶٫پورتال اداره کل حفاظت محیط زیست استان مرکزی، معرفی چشمه‌ها و غارهای استان
۷٫کلک و کلام (مجوعه شعر)، شعر سید مهدی میرمحمدی به مناسبت دویستمین سال بنیان شهر اراک
۸٫دانشنامه‌ی آزاد ویکی پدیا
