خانه » پیشنهاد سردبیر » شهرنشینی عجولانه/کدام مناطق شهر اراک با «فقر شهری» دست به گریبان هستند؟

شهرنشینی عجولانه/کدام مناطق شهر اراک با «فقر شهری» دست به گریبان هستند؟

دوشنبه ۳۰ مرداد ۹۶   شماره ۶۶۰

عباس لعل بار: چندی پیش روزنامه وقایع استان یادداشتی در خصوص معضل فقرشهری منتشر کرد که با استقبال برخی مخاطبان روبرو شد، بدین جهت برای باز شدن بیشتر این بحث و آشنایی مخاطبان با این پدیده، در گزارش پیش رو علاوه بر باز نمودن مفهوم آن به نتایج یک پژوهش با موضوع مطالعه گستره های فضایی فقر شهری اراک که در نشریه تحلیل فضایی مخاطرات طبیعی در بهار ۹۴ منتشر شده است می پردازیم که در ادامه آن را خواهید خواند: شهر تصویری است مجازی از اقتصاد سیاسی و تفاوت ویژگی های اجتماعی، اقتصادی که در ساختار کالبدی تجلی می یابد.

گسترش شهرها با ساختار فضایی نامنسجم و از هم گسیخته سبب تمرکز نامعقول امکانات و خدمات در بخش های مشخصی از شهر و توسعه ی اقتصادی، اجتماعی نابرابر در آن ها شده است. محیط های شهری سیستم های پیچیده با پدیده های پیچیده، روابط و تعاملات متعدد بین اجزا هستند. شهرهای قرن بیست و یکم بدون تردید با مسائل بزرگی مواجه هستند که یکی از مهم ترین انها تمرکز فقر در آن هاست. این تفاوت فضایی منعکس کننده ی نابرابری های موجود در جوامع مبتنی بر اقتصاد بازار است. در این گونه جوامع، رقابت اصلی ترین محرک زندگی اقتصادی است. در این رقابت، اقلیت قوی تر بیشترین بهره را می برند و اکثریت یا به سطح متوسطی از رفاه دست پیدا می کنند یا در رقابت سرمایه داری باز می مانند و دچار محرومیت می شوند. فقر اقتصادی و توزیع و تمرکز جغرافیایی نابرابر ثروت در کشورهای در حال توسعه سبب مهاجرت گسترده ی جمعیت از حواشی فقر به سوی مراکز ثروت به منظور برخورداری از فرصت های اشتغال، در آمد، خدمات بیشتر و امید به آینده ای بهتر گردیده است. در این فرآیند، مهاجران در شهرها به دلیل عدم توان و جذب اقتصادی در متن و زندگی فضای داخلی شهرها،در حواشی و پیرامون آنها به صورت غیررسمی اسکان می یابند که با صورت بندی های متفاوت و گاه متناقض خودنمایی می کنند. برنامه ریزی برای این پدیده ریشه دار نیازمند شناخت دقیق پهنه های فقیر و سازوکارهای به وجود آورنده آنهاست.
هرچند فقر روستایی عمیق تر از فقر شهری است و مردم شهرها امکانات فراوانی را برای سکونت و برخورداری و دسترسی به فرصت های زندگی بهتر دارند، فقر شهری، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، با سرعت بیشتر و حجم بالاتری در حال گسترش است.
امروزه در تلاش برای تحقق توسعه انسانی، سنجش و تعیین فقر شهری موضوعی است که در سیاست گذاری و مدیریت توسعه انسانی در بسیاری از کشورهای مواجه با آن دنبال می شود.گستره های فقر بخش جداناپذیری را از جوامع شهری روزگار معاصر ما شکل داده اند که بنابر تبعات سو خود، محل توجه جوامع محلی و جهانی قرار گرفته است. بررسی وضعیت فقر در جامعه و آگاهی از آن اولین گام در برنامه ریزی برای مبارزه با فقر و محرومیت است. سنجش فقر به درکی از روند تحولات فقر منجر می شود و در طول زمان تصویری منسجم از فقر نشان می دهد. شهر اراک از جمله شهرهایی است که به رغم برخورداری از صنایع بزرگ، با فضای ناهمگون جغرافیایی در درون و حاشیه ی شهر مواجه است به طوری که فضای زیستی- سکونتگاهی شهر مملو از عدم تعادل های اجتماعی، اقتصادی و زیستی است. در این میان، سکونتگاه های شکل گرفته پیرامونی (خودرو و فرسوده و ناکارآمد) که عمدتا در حاشیه ی جنوبی و غربی قرار دارند، ماحصل نیروها و عوامل مختلفی و گاه متضادی است که نظام زیستی شهر را معلول خویش ساخته است. بی شک روند تحولات کشور در چند دهه اخیر، سهم فراوانی در ایجاد این سکونتگاه ها در کلان شهرها داشته است.
حاشیه نشینی، اسکان غیر رسمی، بافت های فرسوده، بافت های قدیمی و تاریخی شهرها بازمانده از چرخه ی توسعه شهرها، که امروزه مامن مهاجران و فقیران شهری است، جلوه هایی از گستره های فقر شهری هستند. پرداختن به خصیصه های این گستره ها، تنها به جنبه های فیزیکی و معماری این پهنه هاختم نمی شود، زیرا نقاطی که دچار انحطاط فیزیکی شده با کاهش اجاره بها روبه رو است و از طرفی کاهش اجاره بها انحطاط فزیکی را تشدید و از سوی دیگر رانده شدگان همه نقاط شهری را به خود جلب می کند. متعاقب آن انحطاط سازمان تامین اجتماعی رخ داده و جنبه های آسیب شناختی چه از نظر روانی، اجتماعی و محیطی و بهداشتی در آن ها مطرح می شود.
شهر اراک در طول جغرافیایی ۴۹ درجه و ۳۹ دقیقه تا ۴۹ درجه و ۵۴ دقیقه و در عرض های جغرافیایی ۳۳ درجه و ۵۹ دقیقه و ۳۴ درجه و ۱۲ دقیقه شمالی در فاصله ۲۸۰ کیلومتری جنوب غرب پایتخت قرار دارد. به لحاظ موقعیت نسبی، اراک در جوار سلسله کوه های زاگرس در محل تلاقی این رشته کوه با انتهای جنوب شرق فلات مرکزی ایران و در چهار راه ارتباطی کشور واقع شده است. به لحاظ تاریخی آغاز بنیاد شهر اراک به دوره قاجار و حکومت فتحعلی شاه بر می گردد که یوسف خان گرجی در سال ۱۱۸۷ شمسی با اهداف نظامی آن را طراحی کرد. ورود صنعت به اراک نقطه عطف تاریخی شهر قلمداد می شود بطوری که با جایگزینی فعالیت اقتصادی خارج از سیستم شهر و منطقه، تقریبا همه عرصه های زندگی ساکنان را تحت سیطره خود قرار داد. ورود صنایع سنگین از قبیل ماشین سازی و صنایع فلزی در دهه چهل شمسی، چهره شهر را دگرگون می سازد. رشد صنایع و نیاز به نیروی انسانی ساده خیل مهاجرت را به شهر سبب می شود. تبلور فضایی- کالبدی این پدیده نوظهور شکل گیری محلات اسکان غیررسمی است که از علل آن می توان به عدم تناسب شهر و مهاجران تازه وارد و در نتیجه شتاب شهرنشینی بر شهرسازی اشاره کردکه ماحصل آن عدم تعادل های فضایی – اجتماعی و اکولوژیک شهر است.
در تحقیقی که درباره شناسایی فقر شهری در اراک و البته در محله های شناخته شده شهر نظیریخش مرکزی، ۲۰ متری میقان، داوران و کشتارگاه، رودکی و باغ خلج، فوتبال، ولی عصر و در نهایت قنات ناصری صورت گرفته است، مشخص شد که جنس و ماهیت همه عرصه ها یکسان نیست و پدیده نابهنجار فقر شهری در تمام عرصه ها وجود دارد. گستره فقر عمدتا در حاشیه ی غربی و جنوبی شهر واقع شده است و علت این امر وجود زمین های ارزان و خدمات پایین شهری در این عرصه هاست. این پدیده به ساخت و ساز غیر قانونی و بی ضابطه دهه ۶۰ شمسی بر می گردد که در قالب سکونتگاه های خودرو و حاشیه ای طبقه بندی می شوند.
پهنه مرکزی شهر از الگوی شکل گیری متفاوت تری پیروی می کند و علت قرارگیری این گستره در میان گستره های فقر شهری، تبعیت این بخش از پدیده ی زوال شهری است که در نتیجه گسترش شهری، خروج ساکنان بومی و جانشینی آنها با مهاجران غیربومی پدید آمده است. وجه اصلی تمایز بافت فرسوده بخش مرکزی با سایر بافت ها در قدمت و شکل گیری آن با برنامه ی از پیش تعیین شده است. بافت های هفت گانه ی فوق در مجموع ۳۵۷ هکتار و ۷٫۱۶درصد از بافت پر شهر را در بر می گیرند.
از سایر نتایج بدست امده در این پژوهش، مشخص شد بافت مرکزی شهر(شمال خیابان ادبجو) مناسب ترین پهنه بین سایر پهنه های محدوده مطالعه است. محور ۲۰ متری میقان و محله های رودکی- باغ خلج پهنه های نسبتا مناسب هستند و در رتبه دوم قرار دارند. از مشخصه های بارز پهنه های اول و دوم می توان به امکانات مناسب زندگی، دسترسی های مناسب به خدمات آموزشی، فرهنگی، تفریحی و سرانه بالای کاربری های متنوع اشاره کرد. بالا بودن قیمت زمین در پهنه ی بخش مرکزی در مقایسه با سایر پهنه های فقیر سبب گردیده که قشرهای نسبتا متوسط قادر به سکونت در آن باشند.(جدول۲)
پهنه های قرار گرفته در رتبه دوم در فاصله نزدیک تری به مرکز شهر و در محورهای ورودی شهر قرار دارند که تراکم بالای جمعیت، دسترسی مناسب به خدمات تجاری، فرهنگی، آموزشی، استفاده از صرفه جویی های ناشی از مقیاس، از جمله ویژگی آنها محسوب می شود. پهنه های متوسط محله هایی هستند که در حاشیه ی غربی وجنوبی و شمال غرب شهر قرار گرفته و بر اثر رشد شتابان جمعیت شهر و به تبع آن، ساخت و سازهای غیر قانونی در دهه های اخیر شکل گرفته اند. اکثر ساکنان این محلات را قشرهای فقیر و بی بضاعت تشکیل می دهند. همچنین محله کوی ناصری به لحاظ سطح در مرتبه ی چهارم و در وضعیت نامناسبی قرار دارد. از ویژگی های بارز این محله می توان به دسترسی نامناسب به خدمات تجاری، بهداشتی و درمانی، عدم تطابق افزایش جمعیت با نیازهای خدماتی و اکولوژیکی، کمبود شدید فضاهای باز و مناسب تفریحی، درصد بالای بی سوادی و تحصیلات پایین جمعیت، عدم مهارت و تخصص نیروی شاغل اشاره کرد. بخش مرکزی شهر اراک به دلیل پدیده زوال شهری است که با خروج ساکنان بومی و جایگزینی مهاجران فقیر مواجه است که این مسئله نیز تحت تاثیر گسترش شتابان شهر بوجود آمده است. این در حالی است که سایر عرصه های کم و بیش از ماهیت یکسانی پیروی می کنند. این گستره ها بیشتر تحت شرایط فقر و بضاعت پایین اقتصادی مهاجران وارد شده است و در روند مهاجرت های بعد از صنعتی شدن شکل گرفته است.
شهر اراک شاهدی از شهرهای صنعتی شده با شهرنشینی شتابان و عجولانه در اواسط دهه چهل شمسی است. به دلیل فقدان زیر ساخت های اولیه برای جمعیت مهاجر وارد شده در حاشیه های شهر سکونتگاه های غیر قانونی ای بوجود آمده که با مسائل اقتصادی، اجتماعی و کالبدی شدید روبه رو است. گستره فقر عمدتا حاشیه های غرب و جنوب غربی، شمال و شمال شرق شهر قرار داشته و بخش مرکزی به لحاظ ماهیت شکل گیری از صورت دیگری پیروی می کند ولی باز هم در گروه گستره فقر شهری جای گرفته است. شناسایی گستره های فقر نگرشی سیستمی از مکانیسم های شکل دهنده بیرونی و درونی را در شرایط زمانی و مکانی طلب می کند و بدون اتخاذ این نگرش ها برخوردهای سطحی برای ارتقا آنها نتیجه مطلوبی را به همراه نخواهد داشت و این پدیده پابرجا خواهد بود.
***
منبع : گستره های فضایی فقر شهری اراک: احمد زنگانه استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه خوارزمی، حمیدرضا تلخابی دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه خوارزمی ،فریدون گازرانی دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه آزاد علوم و تحقیقات، محسن یوسفی فشکی کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه خوارزمی/صفحات۹۳-۱۰۷ نشریه تحلیل فضایی مخاطرات محیطی/ شماره اول/ بهار ۱۳۹۴

 

دیدگاهتان را ثبت کنید

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شدعلامتدارها لازمند *

*

bigtheme
Designed & Developed by: Sepanta Group Team.