بررسی روند برنامه های طنز تلویزیونی در ایران/نیش بازِ بلاهت

شماره ۶۲۵ یکشنیه ۱۸ تیر ۹۶ شماره ۶۲۵
***
وقایع استان
سمیه انصاری فر
***
با وجود پیشرفت تکنولوژی و تغییر شکل رسانه ها با شبکه های اجتماعی و برنامه های پیام رسان مختلف؛ همچنان تلویزیون از اهمیت خاصی برای مخاطبان برخوردار است. یکی از برنامه های مورد علاقه مردم از همان ابتدا برنامه های طنز بوده است. این برنامه ها در شکل هایی چون سریال ها، آیتم های طنز و تاک شوها تولید می شوند. روند ساخت این نوع برنامه ها در تلویزیون ایران روندی مشخص است.
دهه ۷۰ بود که تلویزیون ایران به برنامه های طنز روی خوش بیشتری نشان داد و تعریف طنز را برای مخاطبی که جز «عبدلی و اوستا» و «صبح جمعه با شما» چیز دیگری نشنیده و ندیده بود، تغییر داد. ابتدایی ترین نوع طنز برنامه های آیتمی بود؛ اما به طور مشخص باید گفت نوروز ۷۲ شروعی برای طنز تلویزیون ایران بود در آن سال گروهی از هنرمندان جوان که اغلب نیز از اهالی تئاتر بودند برنامه ای با فرم و محتوای جدید ارائه دادند که مورد استقبال مخاطبان نیز قرار گرفت؛ ولی نقطه عطف این برنامه ها ساعت خوش مهران مدیری بود. او همچنان یکی از نویسندگان، طراحان و کارگردانان برنامه های طنز تلویزیون است. باید دانست و به جرات میتوان گفت که هم اکنون مهم ترین سازندگان و بازیگران طنز تلویزیون و حتی سینما بازماندگان آن برنامه هستند.
دهه ۸۰ اوج برنامه های طنز تلویزیون بود، در این دوران نویسندگان جدید و جوانی وارد این عرصه شدند، در آن دهه پیمان و مهراب قاسمخانی در کنار مهران مدیری قرار گرفتند و نتیجه این همکاری مجموعه های داستانی طنزی شد که استارت آن با مجموعه « پاورچین» خورده شد. در اغلب مجموعه های ساخته این هنرمندان فضای فانتزی حاکم بود و تیپ هایی با ویژگی های خاص خودشان طراحی می شدند که تا مدت ها تکه کلام ها و حرکات آن ها در جامعه تکرار می شد.
اما در کنار این ها نویسندگان و کارگردان های دیگری چون رضا عطاران نیز خود را به این وادی معرفی کردند که تم و فضای داستانی آن ها از دیگر مجموعه های طنز آن دوران متفاوت بود در این مجموعه ها بیشتر به مشکلات سطح پایین جامعه با چاشنی طنز پرداخته می شد و زبان بیان آن برخلاف کارهای مدیری که فضایی انتزاعی داشت کاملا رئال بود که از جمله آن ها « خانه به دوش»، « متهم گریخت» و… بود. در این دهه به جای برنامه های آیتمی شاهد سریال های طنز با شکل های مختلف بودیم. اما در این میان کارگردانی چون سروش صحت و سعید آقاخانی نیز سبک خاص خود را در سریال سازی طنز داشتند و بیشتر شخصیت های سریال هایشان از طبقه متوسط بودند. سریال هایی چون من «یک مستاجرم»، «چارخونه» و «ساختمان پزشکان» نمونه ای از این ها بود. با آغاز دهه ۹۰ روند سریال سازی ادامه پیدا کرد و سریال هایی چون «شمعدونی»، «لیسانسه ها» و … ساخته شد؛ ولی در کنار این ها نوع دیگر از برنامه های طنز در تلویزیون جای خود را باز کرده اند که تازه تر بودند برنامه هایی چون « خندوانه» و « دورهمی». اولین بار در خرداد ۹۳ برنامه خندوانه به روی آنتن رفت. مجری و سازنده این برنامه رامبد جوان است که با سبک خاص اجرا و شوخی های خود را دارد. این برنامه که با هدف خنداندن مردم نه به موضوع های مختلف بلکه با تمرکز بر خود خنده و شادی ساخته شد خیلی زود در میان مردم جای خود را باز کرد و به برنامه ای محبوب تبدیل شد. دورهمی نیز از روزهای آخر سال ۹۴ به روی آنتن رفت و با توجه به حضور مهران مدیری و شیوه اجرای طنز زنده بدون کات دادن در آن خیلی زود در میان مردم به محبوبیت رسید. در این دو برنامه اشتراکاتی چون حضور مردم، پرسش و پاسخ مهمان و نمایش های طنز وجود دارد؛ اما در نوع سرگرمی و طنز پردازیشان تفاوت های ذاتی دارند رامبد جوان در خندوانه به دنبال طبیعی بودن خنده با اصرار بر خندیدن دسته جمعی و جملات تاکیدی مثبت دارد؛ ولی مهران مدیری در دورهمی همان سبک های خاص طنز خود یعنی با اغراق در رفتار‌های بعضاً متناقض خنده ای که معمولاً طعم تلخی دارد مخاطبان را می خنداند. در ادامه نگاهی کوتاه داریم به این دو برنامه و بررسی المان های طنزش. این دو برنامه در زمره تاک شوها قرار می گیرند. یکی از ویژگی‌های تاک‌شو اجرای زنده آن است. به همین دلیل تاک‌شوها یا به صورت زنده پخش می‌شوند یا اگر ضبط شده باشند در حضور جمعی از مردم در داخل استودیو اجرا می‌شوند. دیگر ویژگی این برنامه های گفتگو محور بودن آن است و جنبه سرگرمی نیز دارد. این دو المان در این دو برنامه وجود دارد. یکی از ویژگی های برنامه خندوانه برگزاری استند آپ کمدی است. رامبد جوان در این برنامه از اهالی کمدی و طنز تلویزیون و سینما می خواست که بیایند و اجرای زنده طنز بر پایه بداهه داشته باشند این مساله تا جایی پیش رفت که هم اکنون بخشی با عنوان مسابقه «خنداننده شو» برای کشف استعدادهای استندآپ کمدی در آن اجرا می شود؛ این برنامه هم اکنون فصل چهارم خود را می گذارند ولی به نظر می رسد افول تدریجی آن از فصل سوم آغاز شده است. بعد از محبوبیت عروسک جناب خان، رامبد جوان به استفاده بیش از حد از او در برنامه مبادرت ورزید تا وزنه طنز کار را بالا ببرد و همین برنامه را به سمت لودگی و طنز سطحی برد. هر چند حذف کامل او در فصل چهارم هم لطمه بیشتری به کار زد. تکراری بودن نوع اجرای رامبد جوان، رپورتاژگیری های مشخص مانند جشن تولد گرفتن برای روزنامه جام جم در این برنامه و تبلیغات زیاد از محبوبیت این برنامه کاست. حتی نوع مهمانان این برنامه هم دیگر مانند سابق از افراد خاص نیستند و البته نباید از گاف های مختلف این برنامه که بارزترین آن به سیمرغ فجر یکی از بازیگران بر می گردد، چشم پوشید. در روزهایی که خندوانه به یک برنامه تکراری تبدیل شده بود، دورهمی توانست جایگزین خوبی شود؛ ولی مساله این است که این برنامه هم با همه طنازی مهران مدیری و حضور کاراکتر جدید به نام« قیمت» به ورطه تکرار افتاده است. با وجود تمام سابقه تلویزیون ایران در برنامه های طنز همچنان هیچ تعریف مشخصی در میان برنامه سازان از این نوع برنامه ها وجود ندارد. تاجبخش فناییان نویسنده در نقدی به این برنامه ها در ایسنا گفته است: طنز و الزامات آن در ایران به درستی تعریف نشده است، از برنامه‌های طنز انتظاری وجود دارد که من مصداقش را در برنامه‌های تولید شده ندیدم. زمانی که یک کار خوب و قوی طنز تولید نشود، کار متوسط غنیمت شمرده می‌شود؛ شاید به همین دلیل است که برنامه‌های طنز ما دیده می‌شوند وگرنه طنز قوی در بین آنها به چشم نمی‌خورد.
وی افزود: برنامه‌های طنز به انواع مختلفی تقسیم می‌شوند که در قالب‌های نمایش یا برنامه‌هایی مانند «خندوانه» و «دورهمی» هستند. طنز هم اشکال مختلف دارد که استندآپ کمدی جزئی از آن است. طنز در دوره‌ای به خصوص در ایران متکی به رفتار و کلمات رکیک بود که در قالب سیاه‌بازی خودمان یا نمایش‌های مضحکه‌ای اجرا می‌شد. این کلمات و رفتارهای رکیک برای تماشاگر خنده ایجاد می‌کردند زیرا یک خواسته و افکار پنهانی را برملا می‌کردند.
این کارگردان با اشاره به ظرفیت اصلی طنز اظهار کرد: در واقع طنز ظرفیت دیگری دارد از جمله انتقاد از رفتار و کردار نامطلوب در حوزه‌های مختلف جامعه مانند: سیاست، اقتصاد، اجتماع و خانواده. زمانی که رفتارهای نامطلوب حوزه‌های گوناگون اجتماعی به سخره گرفته می‌شوند، طنز ایجاد و موجب خنده می‌شود و همچنین این امر موجب اصلاح رفتارهای نامطلوب جامعه خواهد شد. در واقع مبنا و اصل طنز دفاع از شرافت، عقلانیت، خوبی و پاکی و ستیز با بی‌عقلی، حواس‌پرتی، حماقت و ناپاکی‌هاست.
او با انتقاد از به هر قیمتی خندیدن به مسائل، ادامه داد: خنده‌ای که پشتوانه عقلی ندارد، خنده احمقانه است. در حالی که ما باید به رفتار احمقانه بخندیم نه اینکه احمقانه بخندیم. گاهی سوءتفاهم پیش می‌آید که طنز عبارت است از ایجاد خنده‌های احمقانه و بدون تفکر برای تماشاگر. اما این تصور درست نیست و خنده‌دار است. در واقع برای افراد عاقل خندیدن احمقانه هم خنده‌دار است.
تاجبخش فنائیان افزود: کودکی که بدون پشتوانه عقلی و فکری بخندد، خنده پاکی دارد و همچنین خنده کودک از روی شناخت، خودش هم پاک و زیباست. زمانی خندیدن بزرگترها زیبا می‌شود که از روی عقل و به دلیل پدید آوردن و احیای زیبایی باشد. خنده‌هایی که از روی شنیدن حرف‌های رکیک و دیدن رفتارهای ناپسند باشد، زشت و ابلهانه است.
او با اشاره به برنامه‌های طنز تلویزیون بیان کرد: برنامه‌های تلویزیونی که طولانی تولید می‌شوند، ممکن است افت پیدا کنند و در یکی دو جا به خطا بروند. ما باید این برنامه‌ها را از روی کلیتشان قضاوت کنیم و به سوابق آن‌ها هم توجه کنیم.
او با اعتقاد بر اینکه باید سطح برنامه‌های طنز و همچنین جدی را در تلویزیون ارتقاء داد، گفت: برنامه‌های جدی باید دو برابر طنز تولید شود. جامعه نباید یک دفعه به سمت طنز سرریز شود زیرا خطر خنده‌های ابلهانه، ما را تهدید خواهد کرد. طنز باید جایگاه، تعدد و تکثر داشته باشد اما نسبت به برنامه‌های جدی نمی‌تواند جایگاه بالاتری کسب کند. ما خنده و گریه را در کنار هم داریم اما واقعیت این است که مباحث جدی ما در زندگی اجتماعی بیشتر است.