استفاده از محصولات تغییر شکل یافته ژنتیکی، خوب یا بد؟/لطفا دست کاریمان نکنید

چهارشنبه ۲۷ دی ۱۳۹۶  شماره ۷۶۹

***

وقایع استان

سهراب جان بزرگی

***

یکی از ویژگی های منحصر به فرد کشور ایران توانایی بازتولید سیاست زدگی از همه اتفاقاتی کوچک و بزرگیست که در جامعه رخ می دهد. اینکه آن اتفاق در چه درجه اهمیت اجتماعی باشد، مهم نیست. موضوعاتی که حتی با جان و سلامتی مردم در ارتباطند هم از گرفتار شدن در ورطه سیاست زدگی در امان نیستند. از رسانه های وابسته به جریان ها گرفته تا فعالیت کاربران در شبکه های اجتماعی، که اولین برخوردشان با موضوع بر اساس جناح بندی های سیاسی صورت می گیرد. البته در میان این کاربران و رسانه ها عده ای هستند که به صورت مستقـل و بی طرف با موضوعات برخورد می کنند. یکی از اتفاقاتی که مدتی است در ایران خودش را به تیتر اخبار رسانده، استفاده از محصولات تراریخته است. شیوه تولیدی که در کشورهای توسعه یافته سالها تحت بررسی های دقیق و کارشناسی قرار گرفته اما همچنان شک و تردید هایی برای استفاده گسترده از آن در جامعه وجود دارد. در ایـران نیز با بـــروز بحران های گسترده، توجه مسئولان امر به استفاده از راه میانبری برای تامین غذای جمعیت میلیونی کشور، جلب شده است. نگاه متولیان به محصولات تراریخته مانند مسیری است که دیگر کشورها طی چندین سال آن را پیموده اند و ما میخواهیم در یک شب به آن برسیم.

محصول تراریخته چیست و چه تفاوتی با محصول ارگانیک دارد؟
محصولات ارگانیک به محصولاتی گفته می‌شود که در هیچ یک از مراحل کاشت، داشت و برداشت از هیچ نوع فرآیند شیمیایی استفاده نمی‌شود، یعنی برای تولید محصولات از روش‌های کاملا طبیعی استفاده می‌شود و هیچ‌گونه آسیبی نه برای انسان‌ها و نه برای محیط‌زیست وجود ندارد. اگر پس از بازرسی‌های گوناگون انواع آلودگی شیمیایی در آب، خاک یا محصول وجود نداشته باشد و تمام استانداردها رعایت شود؛ محصول ارگانیک خواهد بود. از طرفی محصولات تراریخته یا دستکاری شده ژنتیکی، محصولاتی هستند که داخل آنها یک یا چند ژن و برای اهداف مختلفی وارد شده است.
به معنای عام یعنی محصولات را به شکل ژنتیکی دستکاری می‌کنند تا بتوانند به هدف خود در تولید محصولات دست یابند. به‌عنوان مثال یک ژن که سم تولید می‌کند را از یک باکتری جدا کرده و به گیاه ذرت یا سویا منتقل می‌کنند. به این ترتیب ذرت یا سویا با تولید سم، در برابر آفات از خود محافظت می‌کنند و دچار آفت‌زدگی نمی‌شوند. بنابراین محصولات تراریخته، روند طبیعی رشد و تولید را طی نکرده و به شکل ژنتیکی دستکاری می‌شوند. لذا از زمانی که این محصولات وارد چرخه غذایی زمین شدند، یعنی از ۲۰‌سال پیش تا به حال، بحث‌ها و اما و اگرهای زیادی درباره آنها وجود داشته است.
دستورالعمل جدید دولت در راستای ابلاغ سیاست های جدید استفاده از محصولات تراریخته باعث شد
در این گزارش نگاهی کلی به تراریخته ها داشته باشم. این دستورالعمل که آبان ماه سال جاری در شورای ملی ایمنی زیستی تصویب شده، دارای محتواییست که در مجموع بر استفاده از محصولات تراریخته تاکید دارد. در بند چهارم این نامه آمده است: «تسهیل، تسریع و یکپارچه سازی فرایند صدور مجوز تولید و راهسازی محصولات تغییر شکل یافته ژنتیکی» به نظر می رسد دولتی ها همه تلاششان را در راستای تحقق بخشیدن استفاده همه گیر از این محصولات به کار گرفته اند. اما همچنان اختلاف پنج ساله بر سر استفاده از این محصولات وجود دارد. پنج سال پیش وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست ایران بر سر تولید برنج تراریخته دچار اختلاف شدند. این برنج توسط مرکز تحقیقات برنج کشور وابسته به وزارت جهادکشاورزی تولید شده بود.
محققــان مرکــز تحقیقات برنج در شهر رشت برنجی تولید کرده بودند که نیاز به سمپاشی نداشت، در مقابل آفت ها مقاوم بود و محصول بیشتری می داد، اما سازمان حفاظت محیط زیست نسبت به مصرف این برنج هشدار داده و خواستار توقف تولید این برنج شده بود. از نظر سازمان حفاظت محیط زیست، فعالیت های پژوهشی و زراعی در خصوص محصولات دستکاری شده ژنتیکی باید بر اساس ضوابط و مقررات خاص بین المللی انجام شود، ولی وزارت جهاد کشاورزی معتقد بود که برای تولید گیاهان تراریخته نیازی به مجوز سازمان محیط زیست ندارد و تعیین سلامتی غذا به عهده سازمان حفاظت محیط زیست نیست، به همین دلیل این سازمان حق ندارد در باره زیانبار بودن آن نظر دهد.
یکی از آخرین مناظره ها بر سر استفاده از این محصولات در صدا و سیما با حضور دکتر قریاضی نماینده سازمان حفاظت از محیط زیست به عنوان موافق و علی کشوری، دبیر شورای راهبردی الگوی اسلامی ایرانیِ پیشرفت، به عنوان مخالف برگزار شد. اگرچه به نظر می رسید صدا و سیما در راستای استفاده سیاسی از موضوع این مناظره را ترتیب داده است اما انتخاب طرف مخالف مناظره که انتخابی اشتباه بود، باعث شد تا مخاطبان این برنامه نتوانند قضاوت درستی را از محصولات تراریخته داشته باشند و دفاعیات علی کشوری در مخالفت با این محصولات افکار عمومی را قانع نمی کرد.
عرضه محصولات تراریخته یا همان دستکاری شده ژنتیکی، معمولا در همه جهان با مخالفت شدید طرفداران محیط زیست روبرو می‌شود؛ کما اینکه در کشورهایی که استاندارد محیط زیستی بالایی دارند، همچون کشورهای حوزه اسکاندیناوی در اروپا، اساسا عرضه این محصولات ممنوع است.
عیسی کلانتری، رئیس کنونی سازمان حفاظت محیط زیست که جایگزین معصومه ابتکار شده، از مدافعان تراریخته بوده با بی‌اساس دانستن ادعاهای مخالفان در مصاحبه‌ای اعلام کرده مخالفان محصولات تراریخته هیچ دلیل منطقی و علمی ندارند و فقط شعار می‌دهند و سازمان محیط زیست از این به بعد از تولید این محصولات حمایت خواهد کرد. از سوی دیگر رئیس سازمان محیط زیست در یک نشست خبری اعلام کرده که تحقیق پیرامون تولید محصول برنج تراریخته داخلی چهارسال است که به مرکز تحقیقات تغذیه و ایمنی غذایی دانشگاه علوم پزشکی یزد محول شده است و البته درسایت رسمی این مرکز در این مورد هیچ گزارشی منتشر نشده است و حتی در لیست تحقیقات این مرکز نیز قرار ندارد.
اما مخالفان محصولات تراریخته می گویند به استناد اظهارنظر صریح سازمان بهداشت جهانی یکی از دلایل مقاومت انسان نسبت به آنتی‌بیوتیک‌ها، استفاده از محصولات تراریخته است. دلیل این موضوع این است که به محصولات تراریخته ژن مقاومت نسبت به آفات، عوامل میکروبی یا بیماری‌های گیاهی منتقل می‌شود.
این ژن‌ها به‌عنوان یکی از ابزارهای مهندسی ژنتیک است که به خورد جامعه داده می‌شود. این قضیه مثل یک جراح است که ابزار جراحی را در شکم بیمار جا گذاشته باشد. نتیجه هم می‌شود ساخت آنتی‌بیوتیک‌ها و داروهای قوی‌تر و مصرف بیشتر دارو با تاثیر کمتر. ابتلا به بیماری‌های دیگر را هم به این فهرست اضافه کنید.
اما چرا دولتی ها در خواندن نماز شک داری که حتی کشورهای تراز اول دنیا هنوز به نتیجه قطعی برای آن دست نیافته اند اصرار می ورزند. سیاست های افزایش جمعیت ایران که بدون پایه و اساس علمی بنا گذاری شده است، در کنار خیل عظیم مهاجرت از روستاها به شهر و متعاقب آن کاهش تولیدات کشاورزی از دلایلی هستند که مسئولین به فکر تامین غذای نسل های بعد کشور افتاده باشند. از دیگر سو به گفته عیسی کلانتری، بحران خشکسالی به ما بسیار نزدیکتر از آنچیزی است که فکر میکنیم و حدود ۵۰ میلیون ایرانی مجبور به مهاجرت خواهند بود.
اطلاعات مرکز آمار کشور نشان میدهد در فاصله زمانی سال های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ استان هایی با پتانسیل بالای کشاورزی چون خوزستان و لرستان با مهاجرتی بیش از ۷۵ هزار نفر جزء استانهای به شدت مهاجر فرست بوده اند و بیش از دو سوم استانهای کشور حداقل سالانه بیست هزار نفر مهاجر داشته اند و ناگفته پیداست اغلب این جمعیت روستاییان و کشاورزان و زمینداران سابق محلی هستند. نتیجه ای از تغییر اقلیم و سیاستهای اعمال شده در حوزه آب و کشاورزی در طول سالها. کارشناسان متخصص در حوزه آب و توسعه معتقدند مدیریت ناصحیح و ناسازگار با روش‌های مهندسی تهاجمی و سد‌سازی و بی‌توجهی به توسعه پایداراست که باعث بروز معضلاتی همچون خشکی رودها و دریاچه‌ها و تالاب‌ها شده است. آنچه امروز خود را در شکل مهاجرتهای گسترده و افزایش حاشیه نشینی و به دنبال آن معضلات اجتماعی و رشد فقر و آسیبهای اقتصادی و اجتماعی دیگر نشان میدهد.
درست به همین دلایل کلیدی، بحران کم آبی و فرسایش زمین، افزایش نرخ مهاجرت و روستاهای خالی از سکنه، حفظ امنیت و خودکفایی در مواد غذایی با مشکل آب و کشاورزی و تولید محصولات غذایی در ایران در هم تنیده و داشتن استراتژی برای حل آن ضروری به نظر میرسد. اما آیا برای فرار از بحرانی که از سیاست گذاری های غلط در طول سالها شکل گرفته، ایجاد بحرانی دیگر بدون در نظر گرفتن سلامت مردم اقدامی درست و منطقیست؟ نباید فراموش کرد که واردات و یا تولید این محصولات سود خوبی را برای برخی دارد، این اتفاق نگرانی ها را به این سمت سوق می دهد که تاکید بر استفاده از این محصولات جنبه های مالی و سوددهی برای افراد و یا گروه هایی خاص داشته باشد.